. 
Op deze pagina verschijnen de wandelingen van Amsterdam Centraal naar Kamp Westerbork.
Wandelen in het spoor van de Jodenvervolging
Het Westerborkpad brengt de deportatieroute van de familie Pakkedrager in beeld. Maar niet alleen van hen, ook van die honderdduizend andere Joden en enkele honderden Roma en Sinti die kamp Westerbork als laatste verblijfplaats in Nederland hadden. De wandelroute maakt duidelijk op welke wijze de nazi's met vele opeenvolgende maatregelen de Nederlandse Joden van de samenleving isoleerden.
Tussen augustus 1942 en juli 1943 moesten twaalf leden van de familie Pakkedrager op last van de nazi's hun woonplaats Amsterdam verlaten. Een aantal van hen kwam via de Hollandsche Schouwburg in Kamp Westerbork terecht. Allen werden vermoord in Sabibor of Auschwitz.
Jan Dokter is de initiatiefnemer van het Westerborkpad. Hij liep de route in 2008 ter nagedachtenis aan twaalf gedeporteerde leden van zijn familie.
Er is bewust voor gekozen het pad slechts in één richting te markeren en wel van de Hollandsche Schouwburg naar Kamp Westerbork, want velen zijn gedeporteerd naar kamp Westerbork en slechts enkelen keerden terug.
Proloog
Station Amsterdam Centraal - De Hollandsche Schouwburg (6,9 km)
Woensdag 23 november 2016
Vandaag ga ik beginnen aan het Westerborkpad. Het boekje heb ik al even in huis en met Anneke er al vaker over gesproken. Nu gaan we met z'n drieën op stap. Teun gaat ook mee. We hebben afgesproken om de auto in Breukelen te zetten en met de trein daar vandaan naar Amsterdam te gaan. Zo gezegd, zo gedaan. De trein heeft vertraging en is overvol. Om 9.10 uur komen we in Amsterdam aan. We besluiten eerst koffie te gaan drinken en dan direct een sanitaire stop te houden. We komen het station uit en zien gelijk de eerste sticker van de tocht al zitten. Maar eerst koffie!
We blijven niet al te lang zitten en als de koffie op is, besluiten we op stap te gaan. We gaan weer terug naar de sticker die ik al heb zien zitten.
Als we nog maar net aan de route zijn begonnen valt ons oog op een gevel met een tekst die je niet op elke woning ziet staan.
Over het algemeen kunnen we de stickers van de route goed vinden. Soms gaat het niet helemaal goed en we merken dat het fijn is om het boekje met de route erbij te hebben. Een aantal keren hebben we echt niet goed gelopen en hebben we onszelf gecorrigeerd en uiteindelijk het boekje erbij gepakt.
Al snel op de route komen we langs het Anne Frank Huis. We hebben thuis al besloten om hier vandaag niet naar binnen te gaan. Het huis bezoeken doen we een andere keer. Vandaag staar er niet zo'n hele lange rij wachtenden, maar het kost ons nu te veel tijd vinden wij.
We vervolgen onze weg weer en we komen echt van alles tegen. Het fototoestel blijft bijna steeds in gebruik. Er zijn zoveel plaatjes te schieten en er gaat zoveel door ons hoofd en gedachten. Als je over de grachten loopt en bedenkt wat hier in de oorlog heeft afgespeeld. Wij kennen alleen de verhalen. We gaan richting Thorbeckeplein. Rudolph Thorbecke heeft een belangrijke rol gespeeld bij de vorming van de Nederlandse grondwet in de 19e eeuw.
In het boekje staat heel veel informatie. Ik kan het hier niet allemaal opnemen. Ik noem soms gewoon wat dingen, maar als je alles wil weten, schaf het boekje met de route aan. Je leert er veel van en misschien besluit je nog eens om het pad of in ieder geval de proloog te gaan lopen.
Dan komen we via het Thorbeckeplein op het Rembrandtplein en daar moeten we toch even met de nachtwacht in 3D op de foto.
Tot aan de februari staking waren er veel straatgevechten op dit plein. Tijdens de oorlogsjaren waren hier veel cafés die bezocht werden door NSB'ers en Duitsers.
Na het Rembrandtplein gaan we richting de Kloveniersburgwal. We gaan richting Amstel en de Halvemaansbrug over. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de Kloveniersburgwal de grens van de door de nazi's afgesloten Joodse wijk. In de "Jodenhoek" (tussen Centraal Station, de Kloveniersburgwal, Waterlooplein, Valkenburgerstraat en Prins Hendrikkade) woonden meer dan 25.000 Joden.
Via de Oudezijds Achterburgwal komen we bij de Oudemanhuispoort. We gaan langs de boekenmarkt (die veel lijkt op de markt in Jeruzalem). De markt is in 1879 ontstaan. In 1941 werd de handel voornamelijk door Joodse boekhandelaren gedreven. Na 1941 werd het de Joodse handelaren onmogelijk gemaakt om hun handel voort te zetten. Betsy en Jacques van Kollem overleefden de oorlog en keerden terug in de Poort.
Via het Waterlooplein komen we bij het standbeeld Spinoza, het verzetsmonument en Stopera.
Bij het fotograferen van het verzetsmuseum ontdekte ik nog een leuke spiegeling.
De tocht gaat verder en we komen langs Hermitage. Op de Nieuwe Keizersgracht ontdekken we weer een herdenkingsplaat op een huis. We zetten het op de foto.
In de Weesperstraat komen we langs het monument wat geschonken is door de Amsterdamse bevolking. Ook dat is indrukwekkend.
We zetten onze wandeling voort en komen op het J.D. Meijerplein. Aan de linkerkant is het Joods Historisch Museum. Ook het museum zijn we nu niet ingegaan omdat dat vast te veel tijd gaat vragen. Op een later moment wil ik graag nog dit museum gaan bekijken.
Op het Jonas Daniël Meijerplein vinden we de dokwerker.
Jonas Daniël Meijer (1780-1834) was de eerste Joodse advocaat in Nederland. In de oorlog heette dit plein de Houtmarkt. Op 22 en 23 februari 1941 hielden de nazi's razzia's in de Joodse buurt. Op het J.D. Meijerplein werden 425 Joodse jongens en mannen samengedreven, die via kamp Schoorl naar Buchenwald en Mauthauzen gedeporteerd zouden worden. Als reactie op deze razzia's werd er op 25 en 26 februari op verschillende plaatsen in Amsterdam het werk neergelegd. De staking breidde zich uit tot buiten de hoofdstad en vormde zo het enige grootschalige Nederlandse protest tegen de Jodenvervolging. De bezetter brak de staking met geweld. Ter nagedachtenis aan de Februaristaking werd in 1952 de Dokwerker onthuld.
De proloog zit er bijna op. Wat hebben we veel indrukken opgedaan. We zijn er nog niet helemaal want we komen eerst nog in de voormalige Joodse wijk. We gaan langs de Hortus Botanicus en steken over naar het Wertheimpark met het Spiegelmonument. Het park wordt op dit moment opgeknapt, maar als wij vragen of we even naar het spiegelmonument mogen is dat helemaal geen probleem als we maar uitkijken. Als we toch nog een keer teruggaan naar Amsterdam, moeten we dit parkje ook even over doen.
We slingeren nog door een aantal lanen en dan zie ik ineens een bibliotheek! De opbrengst wordt gebruikt voor lesmateriaal over de monumenten in de buurt. De kinderen uit de buurt krijgen op deze manier mee wat er allemaal gebeurd is.
En dan zijn we bij het eindpunt van de proloog. We staan tegenover de Hollandsche Schouwburg. Ook hier staat in het route boekje het een en ander over geschreven. Ik ga het hier niet allemaal in opnemen. Belangrijk voor dit themapad is dat de schouwburg gebruikt werd als meld- en verzamelplaats voor Joden. In de Schouwburg wachtten vele tienduizenden Joden op hun deportatie, doorgaans via kamp Westerbork, naar de vernietigingskampen in Oost-Europa.
We besluiten tegenover de Hollandsche Schouwburg in een restaurantje eerst wat te gaan drinken en een sanitaire stop te houden. Daarna gaan we verder met de 1ste etappe.
1ste etappe
Hollandsche Schouwburg - station Diemen (8,4 km)
Na onze "rust" staan we even te kijken welke kant we op moeten en dan worden we door een meneer aangesproken. Hij vindt dat de stickers nogal eens ontbreken. Wij hebben tijdens de proloog wel wat moeten zoeken, maar het viel voor ons gevoel nogal mee. Je blijft in een stad lopen waar nog wel eens wat veranderd.
Al snel komen we langs het eerste monument van deze etappe. Het monument voor het Kunstenaarsverzet. Ter nagedachtenis aan Gerrit van der Veen (gefusilleerd in de duinen bij Overveen op 10 juni 1944) en Willem Arondeus. Gerrit en Willem hadden een persoonsbewijzencentrale opgericht en vervalste 80.000 documenten voor ondergedoken Joden.
Na een stukje gelopen te hebben zien we de man weer zitten die ons aangesproken had en voor wij voor deze etappe op pad gingen. Hij zit even te pauzeren. En nog even later loopt hij met ons mee.
Hij stelt zich voor en Dick loopt met ons mee.
Het blijkt dat Dick ons nog heel veel kan vertellen en ons ook nog wat extra laat zien. Dick heeft samen met Jan Dokter een aantal etappes gelopen toen het Westerborkpad werd geïntroduceerd bij de pers.
Hij belooft ons om aan te wijzen waar de opa van Jan Dokter heeft gewoond. Hij vertelt hoe Jan Dokter aan de schooljeugd vertelt heeft over zijn familie. En hoe bijzonder of het is dat de Davidster van de opa van Jan nog terug is gekomen en hoe zuinig deze door Jan werd bewaard.
We komen op het Transvaalplein. Het Transvaalplein diende in de oorlog als verzamelplaats. Na de grote razzia van 20 juni 1943 waren vrijwel alle Joden uit de Transvaalbuurt weggevoerd. Van de Davidster die geplaatst is in de gevel maken we een foto.
De opa van Jan woonde in de Paardekraalstraat op de derde verdieping. We staan even stil bij het huis als we er zijn.
Door onze gesprekken missen we de struikelstenen, maar de verhalen van Dick hebben voor ons ook waarde en dat maakt veel goed.
We lopen verder en dan komen we bij het Muiderpoortstation. daar is het even zoeken naar het monument. Maar het wordt gevonden. Als wij zonder Dick waren geweest was het ons waarschijnlijk niet opgevallen. Maar nu hebben we er mooie foto's van.
De etappe gaat verder en dan komen we langs een hele oude Joodse begraafplaats. Op een Joodse begraafplaats worden immers nooit de graven geruimd zoals op een algemene begraafplaats die in beheer is bij een gemeente of stadsbestuur. Het is de oude Joodse begraafplaats Zeeburg.
Helaas is het pontje net voorbij het scheepswerfje aan de Oosterringdijk niet in gebruik. We moeten even omlopen maar dat is niet zo erg. En dan lopen we Amsterdam uit en Diemen in.
We lopen langs nu via een parkje naar het station in Diemen. De eerste etappe zit erop. De Joodse begraafplaats in Diemen zullen we bij de volgende etappe aandoen. We wisselen nog even adressen uit met Dick en zeggen elkaar gedag. Nog 10 minuten wachten en de trein is er om ons weer terug te brengen naar de auto. Het was een bijzondere dag.
2de etappe
Station Diemen - station Weesp (8,5 km)
Vandaag staat de 2de etappe van het Westerborkpad gepland. Net als de vorige keer is het weer een somber weertype. De zgn. donkere dagen voor kerst. Omdat er voor vandaag geen lange route gepland staat en Eefje eerst naar Kamerik komt, vertrekken we niet zo vroeg. Om 9.00 uur zijn Teun, Anneke en Eefje bij mij en vertrekken we richting Diemen. Daar zijn we de vorige keer gestopt. Vandaag gaan we met de auto naar Diemen en lopen we onze etappe, daarna kunnen we met de trein terug naar de auto en weer naar huis. Helemaal goed bedacht maar of het ook zo gaat ..........????
De begraafplaats in Diemen hebben we de vorige keer niet bezocht en daar willen we vandaag graag mee starten. We gaan daarom eerst naar de begraafplaats en vinden daar een QR Code. Als we die scannen krijgen we meer informatie over de begraafplaats.
De begraafplaats ligt pal langs de spoorbaan waar het transport naar Westerbork over ging. Op de begraafplaats liggen de urnen van ongeveer 400 joden die in Westerbork zijn omgekomen.
Joden worden begraven, niet gecremeerd. Volgens joodse voorschriften moet een dode in de aarde rust hebben tot de wederopstanding. In Kamp Westerbork zijn echter tussen 1943 en 1945 meer dan 500 joden gecremeerd, gedwongen. Van de slachtoffers uit Amsterdam en omstreken kwamen urnen met hun as hierheen.
De rustplaats in Diemen is in 1914 in gebruik genomen door de Hoogduits-Joodse gemeente van Amsterdam. Hierheen zijn 28.000 graven overgebracht van de begraafplaats Zeeburg, waar ruimte moest komen voor een stadsuitbreiding.
Op de begraafplaats liggen ook stoffelijke resten van joden die in mei 1940 zichzelf van het leven beroofden. Zij maakten zich geen illusies over hun toekomst. Joden moesten zich laten registreren en in speciale wijken wonen. In Diemen opgepakte joden gingen in bussen naar Amsterdam. Dat was meestal een tussenstop op weg naar een vernietigingskamp. Wie het gevaar zag aankomen, probeerde onder te duiken. Bij gezinnen, op boerderijen, Een enkeling vond zelfs een schuilplaats bij Fort Diemerdam. De Duitse bezetters konden echter de bewaarder van deze begraafplaats moeilijk missen, hij heeft de oorlog overleefd. Als enige van zijn hele familie.
Als je je afvraagt waarom de grafstenen op de begraafplaats zo weinig tussenruimte hebben, dan komt dat omdat Hoogduits-Joden staand begraven worden. De Portugese Joden worden liggend begraven.
Vandaag is het een route met weinig herinneringsmonumenten. Dat hebben we vooraf in het boekje gelezen. Maar zonder herinneringsmonumenten is het toch heerlijk om er vandaag op uit te trekken. Als wij langs het winkelcentrum in Diemen komen stelt Anneke voor om even naar binnen te gaan om te kijken of we ergens koffie kunnen drinken en een sanitaire stop kunnen houden. Want vandaag zullen we weinig gelegenheden tegenkomen. Al snel vinden we een plekje waar ze heerlijke koffie hebben en als we de koffie op hebben besluiten we verder te gaan. De kelner vraagt waar de wandeltocht heengaat en dan vertellen wij hem van het thema pad "Westerbork". Het leek erop of hij er nooit eerder van gehoord had. Dus wij lieten onze route met het bijbehorende plattegrondje zien. Hij vertelde ons dat we langs de Weespertrekvaart gingen lopen en hij wenste ons een fijne wandeltocht.
Ook in Diemen werd er aan de weg gewerkt, maar voor de route maakte dat niet uit. De route slingerde eerst wat door Diemen heen. We komen weer een QR Code tegen en ook die scan ik. Best wel leuk om naast de informatie over het Westerborkpad, informatie te vinden over de oorlogsjaren en bevrijding in het algemeen.
Dit verhaal heet "Juichen op de ringspoorbrug".
Er wordt ondermeer vertelt over het begroeten van de bevrijders op 8 mei 1945 maar ook over het onderwater zetten van de polder. Ook het verhaal over de houten spoorbielzen die in de kachels werden opgestookt.
De route gaat verder langs de ijsbaan, vertelt de routebeschrijving. Voor ons die uit een waterrijke polder komen is het niet meer dan een grote plas water. En dan gaan we een schitterend natuurgebied in.
Het blijkt dat dit gebied gebruikt wordt door de hondenuitlaat service. Er lopen heel veel honden van verschillende soorten en rassen. Best grappig om te zien hoe een grote hond en een klein hondje samen een grote dikke tak vervoeren. De samenwerking is uniek, misschien een voorbeeld?
Onze etappe gaat verder door het natuurgebied en over dijkjes. We komen in het gebied Gaasperdam. Hier valt mijn oog op de Gaasperdammer molen.
Ook hier verbazen wij ons over een mooi stuk natuur zo aan de rand van grote stad. Het is hier zo stil en zelfs in de winter zo mooi.
Na een poos horen we de scheepvaart in het Amsterdam-Rijnkanaal al en nog even later lopen we onder en later op het fietspad van de spoorbrug over het kanaal. We verbazen ons van de drukte op het water.
Na de oversteek over het Amsterdam-Rijnkanaal lopen we al snel Weesp binnen via een nieuwe in aanbouw zijnde woonwijk. Het was vandaag qua herinneringsmonumenten niet een heel bijzondere etappe, maar we hebben wel heerlijk gelopen in een mooie groene omgeving.
We zijn aangekomen op het station in Weesp.
Maar toen.......
De treinreis naar de auto in Diemen gaf wat extra reistijd. Eenmaal ingestapt in de trein kwamen we langs Diemen-zuid en toen ineens Holendrecht. Wacht dit gaat niet goed!!! Dus terug naar Weesp en nogeens kijken, ja hoor we moeten gewoon een andere trein hebben en uiteindelijk zitten we in de goede trein en komen we terug in Diemen en daar staat ook de auto.
Als we bijna Diemen inrijden met de trein worden we toch weer even stil en beseffen we weer welk pad we lopen.
Wat een grote uitgebreide begraafplaats is het toch en zo dicht langs de spoorlijn.
3de etappe
Station Weesp - Joodse begraafplaats Muiderberg (10,5 km)
Woensdag 4 januari 2017
Na een week van uitstel gaan we vandaag toch de 3de etappe lopen. Eigenlijk hadden we etappe 3 en 4 willen koppelen maar door omstandigheden lukt dat niet vandaag. Daarom gaan we later in de maand etappe 4 en 5 koppelen om zo weer een beetje op schema te komen.
Het is vandaag koud en er staat veel wind. Ook zijn er buien voorspeld. Anneke en Teun komen mij thuis ophalen met de auto. De auto gaan we in Weesp bij het station parkeren. Via een omweggetje komen we in Weesp aan.
Daar besluiten we direct van start te gaan en de koffie te bewaren voor een later moment. We zoeken even naar de eerste sticker en dan hebben we de route weer te pakken.
We lopen vanaf het station richting de vesting Weesp en onderweg zien we al van alles. En natuurlijk hebben we tijd voor wat foto's.
Dan lopen we in de Vesting Weesp en dan komen we bij de Synagoge in Weesp. Mijn oog valt op een affiche van het Hollandkoor. Van dat koor ben ik lid en het koor heeft een link met Israël. Dan valt ons oog op een grote herdenkingstegel in het trottoir. Ik probeer deze op de foto te zetten, maar door het vocht en de weerkaatsing is het mislukt. Wel maak ik foto's van kleinere herdenkingstegels die voor de synagoge liggen. De synagoge is in 1840 ingewijd. Na opheffing van de Joodse gemeente Weesp in 1947, werd de synagoge overgenomen door een garagehouder. In 1986 werd de synagoge gerestaureerd en sinds 1997 is het gebouw weer als synagoge in gebruik. Aan de zijgevel is een herinneringsplaquette.
Dan krijgen we weer een plensbui te verwerken. Gelukkig kunnen we even schuilen onder een zonnescherm in de winkelstraat. Na de bui lopen we verder en we zijn druk met het kijken van de etalages en op letten waar de stickers hangen, zodoende vergeten we stil te staan bij de woning van de familie Van der Hal.
We gaan Weesp weer uit en we maken ons op om de route via de Vecht te gaan lopen richting Muiden.
Hier zien we heel wat woonboten liggen. De een is groter dan de ander maar allemaal zullen ze best iets bijzonders hebben. Ook als we hier lopen krijgen we een plensbui op ons hoofd. We schuilen even achter een heg. Daar staan we uit de wind. Na de bui gaan we verder en zoeken we even hoe de etappe verder gaat. We lezen dat we Muiden in moeten, maar het verkeersbord met de sticker staat anders. Anneke denkt, geen probleem, ik draai het verkeersbord zo dat de sticker de kant op wijst waar ik heen wil.
We hebben onderhand best zin in een bakkie koffie en omdat we nu ongeveer op de helft van de route zijn besluiten we een stop te houden.
Tijdens de koffie plenst het weer buiten en als ik af ga rekenen vraag ik aan de ober of dit de laatste bui was van vandaag en hij verzekerd mij dat het de laatste bui van deze maand is. Mooi dan hoeven we geen poncho meer aan te doen of mee te nemen. Wij hebben heerlijk bij de open haard gezeten en van onze koffie genoten.
We vervolgen de route en dan gaan we het klompenpad op. Het is op de dijk baggerig en glibberig en glad. Al snel komen we langs het Muiderslot en daar maken we een paar foto's van.
Via allelei overstapjes klimmen we over de hekken heen die afgesloten zijn. En dan heb ik ineens een pbs'tje. Ik maak een snoekduik en blijf gelukkig nog voor de waterkant liggen. Teun maakt een grapje dat het nu geen tijd is voor een Nieuwjaarsduik, daarna helpt hij me weer overeind. Ik struikelde over een afgerotte paal. Er zat nog een stukje in de grond. We noemen het maar even de paal des aanstoots en we gaan weer opgewekt verder. We hebben heerlijk voor de wind en inmiddels is het zonnetje ook wakker geworden.
Zo lopen we Muiderberg binnen.
We lopen door Muiderberg heen en komen zo bij de Joodse begraafplaats uit. Hier gaan we op en spreken de man die hier het onderhoud doet aan. We vragen o.a. waarom de echtparen de grafstenen naast elkaar hebben staan. Het blijkt dat Joden niet boven elkaar begraven worden maar naast elkaar. Dan vertellen wij dat we gehoord hebben dat Hoogduitse Joden staand begraven worden. Dit is dus niet waar in tegenstelling wat ik eerder heb geschreven. Het blijkt dat dit verhaal door iemand de wereld ingestuurd is maar niet op waarheid berust.
De Joodse begraafplaats dateert uit 1642 en is op 1 na de oudste begraafplaats. De begraafplaats is nog in gebruik. Op onze vraag of er nog ruimte genoeg is geeft de man, waar we mee staan te praten, aan dat al de weilanden om de begraafplaats nog eigendom van de begraafplaats zijn. De man geeft aan, deze begraafplaats komt nooit vol te liggen. Vooral niet na wat er in de oorlog 40-45 is gebeurd. Bij de aanleg en aankoop in 1642 kon men niet vermoeden dat er zoveel mensen zouden verdwijnen uit de Joodse gemeenschap.
Dan valt mijn oog op een tekst op de muur van een gebouwtje op de begraafplaats. Als ik 's avonds wat op internet zit te zoeken, kom ik de uitleg tegen. Die wil ik hier even doorgeven.
"Wanneer nu de leden van de Chevra (Heilige Broederschap) de kist laten zakken worden de woorden van Daniël herhaald: "Ga heen naar uw bestemming. Rust wel en herrijs voor uw bestemming aan het einde der dagen" (Daniël 12 vers 13)."
Dan wordt het tijd om de bushalte op te gaan zoeken. Het was een koude dag, gelukkig kwam later op de dag de zon er nog bij.
4de etappe
Joodse begraafplaats Muiderberg - station Naarden-Bussum (8,5 km)
woensdag 18 januari 2017
Vandaag gaan we vroeg op stap. We willen graag de 4de en de 5de etappe combineren. Dan kunnen we daarna weer van en naar stations reizen. De 4de etappe begint bij de Joodse Begraafplaats in Muiderberg en daar moet je per bus heen reizen.
We waren van plan om de auto bij het station Naarden-Bussum neer te zetten, helaas duurde het zoeken naar een parkeerplek langer dan we hadden gehoopt en het zat op de weg er naar toe ook al niet helemaal mee. Dan de auto maar bij de bushalte neerzetten. Alleen is dat aan het eind van de route wat minder maar lange tijd wachten op de bus is ook niet fijn.
Als we de auto geparkeerd hebben, wordt het tijd voor een sanitaire stop en een kop koffie. Dat lukt in het hotel-restaurant wat Muiderberg rijk is. We zien daar een motorrijder die zonder benzine zit en ook problemen heeft met alle wegomleggingen rond Amsterdam.
Het is koud vandaag maar we hebben ons daarop voorbereid. Het is wel erg mooi met de rijp op de bomen. We komen weer langs de begraafplaats en vervolgen dan de route. De route is tijdens deze etappe echt goed gestickerd en we kunnen zonder de beschrijving in het boekje lopen. Ook op een moment als wij eigenlijk twijfelen gaat het goed. Het lijkt namelijk net of we een oprit van de snelweg oplopen maar we lopen via het viaduct van de A2 onder het spoorviaduct naar het graspad op een kade.
De kodakmomenten zijn talrijk. We genieten vanaf het eerste moment van de natuur tijdens deze etappe. Deze etappe geeft niet heel veel gedenkmomenten die terug denken aan de deportatie tijdens de oorlogsjaren. Ik denk met dit winterse weer wel aan de omstandigheden die er geweest zijn.
En dan komen we bij het Naardermeer. We hebben prachtige kodakmomenten en genieten voortdurend.
We lopen verder en dan komen we in de bebouwde kom van Bussum en zijn we weer bij het station waar wij 's morgens al met de auto zijn geweest. Het wordt tijd voor een sanitaire stop en een lunch. Daarvoor kiezen we het station uit.
We genieten van koffie, thee en soep met ons meegebrachte brood. Daarna volgt de volgende etappe.
5de etappe
Station Naarden-Bussum - station Hilversum (10,9 km)
We vervolgen de route, die nog steeds voortreffelijk aangegeven wordt en al snel zien we de Synagoge. In ons boekje lezen we dat de Joodse gemeente in Bussum al in 1911 diensten hield in privéwoningen en dat in 1919 de eerste synagoge werd ingericht.
Voor we de Joodse Begraafplaats bereiken komen we eerst nog langs een mooi beeld. Het heeft volgens de beschrijving niets met deze route te maken maar het trof ons wel.
We slaan de bocht om en komen bij de begraafplaats waar een deel ingericht is als Joodse begraafplaats. Ook vinden we hier een monument aangebracht ter nagedachtenis aan de Joodse slachtoffers van de Sjoa.
Het is steeds weer indrukwekkend om de namen te lezen en de oudheid van de graven te zien.
We lopen verder en komen dan langs de voormalige woning van de familie Polak. De woning is nu niet in een prachtige staat. In het boekje wat wij hebben staat een uitleg wat er met de familie is gebeurd.
Dan lopen we de bebouwde kom weer uit en gaan we de hei op. Hier letten we even niet goed op en gaan we het rolstoelpad op. Als we het ontdekken gaan we terug om toch de hei over te steken. Als we alweer een stuk gelopen hebben ontdekt Anneke dat haar pet weg is. We gaan terug maar vinden hem niet. Dan besluiten we dat Anneke en ik de hei nemen en Teun het rolstoelpad. En ja hoor als we elkaar weer treffen heeft Teun de pet gevonden en gaan we met z'n drieën verder. We genieten weer van de natuur.
Dan komen we Hilversum-Noord binnen en kronkelen we nog door Hilversum heen om uiteindelijk bij het station Hilversum aan te komen. We zoeken de trein op en gaan via Weesp en de bus terug naar Muiderberg om de auto op te halen. We hebben genoten van een heerlijke dag, een mooie natuur en we zijn ons weer bewust van wat er zich afgespeeld heeft in de jaren 40-45.
6de etappe
Station Hilversum - station Hilversum Sportpark (13,5 km)
Vrijdag 27 januari 2017
Als wij in de auto zitten op weg naar aankomststation van vandaag krijg ik nog een appje met een gedicht wat ik graag hier achterlaat. Ik vind het mooi en passend bij vandaag.
"Geluk gewenst
Zegen voor onderweg
Dat de zon je pad mag verlichten
Dat vergezichten je blik mogen verruimen.
Dat je horizon vergroot wordt
door de ontmoeting met anderen.
Dat je je zorgen achterlaat
Dat je de wind in de rug mag hebben
Dat de kracht van de Eeuwige
met je mee gaat op je weg.
Dat je mag vinden wat je zoekt
Dat je deelt wat je hoopt
Dat het geluk je pad zal kruisen
en dat je het ziet en oppakt."
We gaan vandaag de auto parkeren bij station Hilversum Sportpark en pakken dan de trein naar Hilversum en lopen de 6de etappe. We kunnen dan bij aankomst direct in de auto stappen en weer naar huis.
Als we het station uitkomen in Hilversum, staan we aan de verkeerde kant van het station. Een mevrouw hoort ons de routebeschrijving lezen en vertelt ons dat we aan de andere kant van het station moeten zijn. We bedanken haar en zoeken de andere kant op. Daar valt ons oog op een mooi beeld wat we dan ook op de foto zetten.
Dan gaan we op zoek naar begraafplaats tegenover de kerk. We zijn hier even de bewegwijzering kwijt en dat zorgt ervoor dat we al veel verder zijn voor we in de gaten krijgen dat we iets gemist hebben. We willen toch graag de begraafplaats bezoeken, dus besluiten we terug te gaan. Als we bij de begraafplaats aankomen blijkt het hek op slot te zitten. We kunnen we niet in. We hebben wel de markering voor de rolstoelen gezien en besluiten nog even te kijken of de rolstoel ingang wel open is, helaas ook deze zit dicht. Ik probeer door het hek heen nog wat foto's te maken, maar het is niet echt mooi gelukt. Jammer.
Waarom of wij zo graag deze begraafplaats hadden bezocht?
Hier was het Mauthausenmonument en monument "Het Nieuwe Lyceum".
De Mauthausen steen is als teken voor de komende generaties uit het concentratiekamp Mauthausen in een bakstenen sokkel gemetseld. De steen werd door Bill Minco, een Joodse verzetsstrijder meegenomen uit de steengroeven van Mauthausen.
Op dezelfde begraafplaats "Gedenk te Sterven" is een monument te vinden voor de leerlingen van het Nieuwe Lyceum die tijdens de oorlogsjaren zijn omgekomen, onder hen enkele Joodse kinderen." Zo staat er te lezen in de beschrijving van de route.
We gaan verder en Anneke ontdekt in het trottoir een steen. Ik maak er een foto van met onze voeten en bij.
Dan gaan we weer verder de Loosdrechtseweg op. Na even zoeken vinden we de Joodse begraafplaats. Eigenlijk klopt de markering en de beschrijving prima, maar omdat er pas aan de weg is gewerkt ben je al snel geneigd om te denken dat de markering misschien niet helemaal klopt. Maar alles klopt perfect. Wat wordt de markering toch goed onderhouden. De beschrijving hebben we als extra bij ons maar bijna niet nodig.
We bezoeken ook deze begraafplaats. Hier is het hek niet op slot en we ontdekken dat deze begraafplaats in gebruik is. Ook valt ons oog op de mooie olijfbomen die hier staan. Deze bomen herinneren mij aan mijn bezoek aan Israël anderhalf jaar geleden.
Mijn oog valt nog op een veelzeggend beeldje bij een graf. Ik laat het hieronder even zien. Ik denk dat verder commentaar niet nodig is.
Dan gaan we weer verder. We kronkelen een beetje Hilversum door. Eigenlijk wel lekker vandaag dat we niet zo op de vlakte lopen maar in de bebouwde kom want er staat vandaag een koude wind en die merken we in de bebouwde kom toch minder. Als we langs een winkelcentrum komen, besluiten we hier koffie te gaan drinken en een sanitaire stop te houden.
We gaan weer verder en dan merken we dat we met deze etappe langs een vrij bekende omgeving komt. Nieuw Loosdrecht is niet ver bij onze woonplaats vandaan.
Dan komen we bij het "Monument Jeugdalijah". We vinden een korte uitleg in het boekje.
"In september 1939 vestigde een groep Duitssprekende Joodse jongeren zich in het Paviljoen Loosdrechtse Rade. De jongeren waren tussen de 15 en 17 jaar oud en werden allen (na zonder hun ouders te zijn gevlucht uit Duitsland of Oostenrijk) opgevangen door de jeugdalijah. De "alijah-jeugd" of "Palestina-pioniers", zoals ze in Loosdrecht bekend stonden, bereidden zich vanuit het paviljoen voor op emigratie naar Palestina. In 1941 verbleven er nog 48 pupillen. Mede dankzij de hulp van de Westerweelgroep heeft 70% van hen de oorlog in de onderduik weten te overleven. De namen van hen die werden gepakt en niet terugkeerden, staan op het monument vermeld.
We lopen weer verder en dan ontdek ik hoe ook nu het voorjaar zich alweer laat zien. Er zijn bomen waar de knoppen alweer op uitkomen staan. Wat mooi om te zien dat zelf op een pad wat zoveel tot nadenken zet er ook weer lichtpuntjes zijn en hoe de natuur zich weer voorbereid op nieuw leven.
Dan lopen we de wijk uit en komen we in het Loosdrechtsebos.
We gaan richting Lage Vuursche, de hei over. Voor we de hei op gaan worden we nog geattendeerd op een begrazingsgebied.
Dan steken we de hei over om zo weer in Hilversum uit te komen en richting de auto te gaan.
Aan het eind van de route komen we nog langs een scholengemeenschap voor voortgezet onderwijs en het ijs lokt de jongeren. Er wordt op grote schaal geprobeerd of het ijs sterk genoeg is. Van een agent horen we dat er net nog iemand doorgezakt is. Gelukkig is dat allemaal goed aflopen en kwam hij met de schrik en een nat pak weer op de kant.
Volgende week hopen we bij het eindpunt van vandaag de route weer op te pakken.
7de etappe
Station Hilversum Sportpark - station Baarn (7,9 km)
Woensdag 1 februari 2017
Vandaag staan er 2 etappes gepland. Er wordt wel wat neerslag voorspeldt maar wij hopen er het beste van. We parkeren de auto weer op ongeveer hetzelfde plekje als vorige week. Deze etappe gaat vrij dicht langs de spoorlijn. We lopen bijna helemaal door een bosgebied.
De spoorbaan is deze etappe steeds duidelijk aanwezig. Ook hier genieten we van de omgeving, maar worden we ook stil als we denken aan wat er zich afgespeeld heeft op de deportatie en in de kampen tijdens de oorlog. En dan degene die na de oorlog uit het kamp kwamen en niets meet bezaten. Al hun bezit was van hun afgenomen.
Het is vandaag een koude wind, in het bos merken we er niet zo veel van.
Bij een spoorwegovergang valt mijn oog op een bordje wat daar geplaatst is om waaghalzen te waarschuwen. Ik zet het op de foto.
Dan komen we langs een vennetje en daar maken we nog een paar mooie foto's. De spiegeling in het water is erg mooi en dat proberen we vast te leggen.
En dan komen we al snel in Baarn aan. Van horen zeggen weet ik dat we in Baarn een goed restaurant treffen om koffie te drinken en een sanitaire stop te houden. Daarna gaan wij aan onze volgende etappe beginnen.
8ste etappe
Station Baarn - station Amersfoort (10,1 km)
Na de koffie gaan we terug naar het beginpunt van de 8ste etappe. We starten hier direct met een monument in een parkje tegenover het station.
Daarna lopen we door Baarn richting Amersfoort. Was de vorige etappe veelal bos, nu lopen we echt door de polder. Het is guur en de wind hebben we tegen. Het is vrij fris, maar gelukkig droog.
Rechts van ons zien we bebouwing.
Na een hele lange A.P. Hilhorstweg die grotendeels langs de spoorlijn loopt komen we weer op een klompenpad terecht. Dan zijn we al bij het Industrieterrein van Amersfoort.
Als we op de Soesterweg lopen valt ons oog op een herkenningsbordje van "Vrienden op de fiets". Wij willen later op de route ook bij deze vrienden gaan overnachten. Direct daarna wordt er naar mij geroepen en gevraagd of wij het "Westerborkpad" lopen. Zodra wij dat bevestigen stelt de man zich voor! Wat leuk!!! Het blijkt Rolf Craanen te zijn. En Rolf is verantwoordelijk voor dit deel van de route, qua bewegwijzering. We praten even en dan blijkt dat Rolf ook in Nijkerk is geweest tijdens de overdracht van het archief van Jan Dokter. Rolf is op de hoogte van deze blog en we staan nog even te praten. Hij attendeert ons op de begraafplaats die straks gaat komen. We moeten zeker daar een bezoek aan brengen. Dan nemen we afscheid.
Als we bij de Joodse begraafplaats zijn gekomen en wat foto's willen maken, parkeert er net ene Rolf zijn auto voor ons object. Rolf is bereid zijn auto even verder op neer te zetten.
Dan gaan we de sleutel vragen bij nr. 126. Mevrouw staat op het punt om weg te gaan, maar Rolf krijgt de sleutel en hij gaat met ons mee de Joodse begraafplaats op. Best vreemd toch om een begraafplaats achter je tuin te hebben.
Wij gaan de begraafplaats op en zien dat er nog kortgeleden begraven is. We lopen langs de graven en lezen namen. Dan komen we ineens onze eigen familienaam tegen. Dat is toch best vreemd.
Op de begraafplaats is ook een monument te vinden voor 55 onbekende Joodse slachtoffers uit kamp Amersfoort. De lichamen zijn afkomstig uit een massagraf in het Sparrenbosch op de Leusderheide.
Ook nemen we nog even een kijkje in de aula. De aula heb ik vanaf de straatzijde al op de foto staan. Rolf en Teun zijn bereid om als figurant te fungeren.
Dan wordt het tijd om richting het station te gaan en na nog een heerlijke kop koffie zoeken we de trein op om weer bij de auto te komen en naar huis te gaan.
Ook al waren er minder herdenkingspunten op deze route, we vonden het vandaag ook weer erg boeiend.
9de etappe
station Amersfoort - station Amersfoort Schothorst (13,2 km)Vrijdag 10 februari 2017
Vandaag staat er 1 etappe gepland. We willen graag de tijd hebben om Kamp Amersfoort te bezoeken. Het is vandaag een gure koude dag. Er staat een koude oostenwind die de gevoelstemperatuur nog lager maakt. Omdat we vandaag toch grotendeels beschut lopen laten we de etappe gewoon doorgaan. We kunnen ons op de koude kleden. De auto parkeren we bij het station Amersfoort Schothorst en dan gaan we met de trein naar Amersfoort.
Vanuit de trein gaan we direct lopen omdat we van Rolf gehoord hebben dat we in Kamp Amersfoort heerlijke koffie kunnen drinken.
Het eerste deel van deze etappe voert grotendeels langs de route die de gevangenen van kamp Amersfoort op weg naar hun gevangenschap hebben afgelegd. Op weg naar kamp Amersfoort kwamen wij weer tegeltjes tegen in het trottoir.
Na verloop van tijd komen we via een klaphekje het terrein van Kamp Amersfoort op.
We lopen verder en komen dan via een trap bij de "stenen man".
We volgen het pad naar de gedenksteen. En lezen alle informatie die we tegenkomen.
Dan volgen we de route en komen we langs de gedenksteen en vervolgens gaan we richting de wachttoren om het kamp Amersfoort en de bezoekersruimte in te gaan.
Kamp Amersfoort is na de oorlog grotendeels afgebroken.
Dan gaan we naar binnen het bezoekerscentrum in. De vrijwilliger vertelt dat er veel belangstelling is voor het verleden en dat het bezoekerscentrum uitgebreid gaat worden. Na de uitbreiding zijn scholen en familie en nabestaanden beter te ontvangen in de verschillende ruimten. We drinken koffie en kijken binnen rond. Hier kunnen we ook goed zien hoe het Kamp oorspronkelijk geweest is. Er is ook een muur met gedenkmomenten.
Enkele stukjes heb ik er uit gehaald en voor de lezer hier vergroot zodat het duidelijk te lezen is. Het gaf mij wel te denken.
Dan gaan we weer verder met de route en komen we op de Loes van Overeemlaan. In het bezoekerscentrum heb ik al iets over Loes gelezen. Hieronder een stukje van Wikipedia.
"1940 - 1944
In 1940 wordt Van Overeem vrijwilligster bij het Rode Kruis. Zij was betrokken bij het ophalen van de evacuées die tijdens de zogenaamde Vlucht uit Breda tot aan het Zuiden van Frankrijk waren gevlucht en later hoofd van de Dienst Speciale Hulpverlening (1943-1945). Zij houdt zich op eigen initiatief bezig met het lot van gevangenen in kamp Amersfoort, kamp Vught, Amsterdam en Utrecht. Ze brengt hen medicijnen en voedsel en organiseert dat er wekelijks duizenden boterhammen worden gesmeerd in zogenaamde 'smeerstations'. Dit werd mede mogelijk gemaakt door haar connecties in hoge nazikringen. Zo onderhielden zij en haar man Bob nauwe contacten met dr. Wilhelm Harster, de bevelhebber van de Sicherheitspolizei en de rechterhand van SS-chef Rauter. Dit leidde in april 1943 tot een door Harster ondertekende brief waarmee hij Bob en Loes van Overeem als onderhandelaars bekrachtigde om onderhandelingen te voeren met de commandant van kamp Vught en indien noodzakelijk ook met commandanten van de overige kampen in zaken betreffende de gezondheid en conditie van de gevangenen.Amersfoort
Op 19 april 1945 wordt kamp Amersfoort aan haar overgedragen. Er zijn ongeveer 500 gevangenen. Ze wordt kampcommandant tot de bevrijding op 7 mei. Op 20 april vertrekt de Duitse kampleiding en neemt een groep van zeventig 'zware gevallen' mee naar de gevangenis van Scheveningen (Oranjehotel), plus negen of dertien gijzelaars. Na hun vertrek spreekt Van Overeem de gevangenen toe. Ze is de eerste die hen feliciteert en vraagt om aller medewerking om het kamp, nu eigendom van de Staat, op te doeken. Ten slotte vraagt ze om een minuut stilte om degenen te herdenken die het kamp niet overleefden. Kampgevangenen hebben haar 'de Witte Engel' genoemd.Na de oorlog
Na de oorlog blijft ze voor het Rode Kruis werken, onder andere bij de opvang van gerepatrieerde Nederlanders uit Nederlands-Indië. In 1979 krijgt zij de Henri Dunant-penning van het Internationale Rode Kruis. Ze overlijdt op 72-jarige leeftijd."
Wij vervolgen de etappe naar de begraafplaats Rusthof. Maar voor wij daar zijn zien wij nog wat andere kunstobjecten tegen die herinneren aan de tweede wereldoorlog.
Wij gaan de begraafplaats op en gaan naar het Russische Ereveld.
Ook gaan we nog naar de oorlogsgraven. We worden begeleid op de begraafplaats door een zwarte kat die zich op de begraafplaats erg thuis voelt.
Daarna gaat de etappe verder en lopen we via een prachtige natuur weer Amersfoort binnen. Ik herken delen van de etappe in tegenovergestelde richting. Dit komt omdat ik het al een paar jaar de 2-daagse van Amersfoort loop. De kronkelen voor mij gevoel wat door Amersfoort heen op weg naar de synagoge.
Dan komen wij bij de synagoge. De eerste joodse gemeenschap dateer van omstreeks 1650. Een groot deel van de Joodse gemeente heeft de oorlog overleeft door onder te duiken.
Dan gaan we verder Amersfoort door en komen langs het huis van Mondriaan.
Dan gaan we de Koppelpoort onderdoor en komen we langs het huis van de familie Manasse.
In het trottoir treffen we een gedenktegeltje aan.
Sophie en Isidoor hebben de Sjoa overleeft omdat zij ondergedoken waren.
We lopen nog verder het laatste stuk van etappe 9 en dan zijn we weer bij de auto. Het was weer een heerlijke dag om te wandelen. Maar wel een etappe die je weer aan het denken zet en waarvan je weet dit nooit meer.
10de etappe
Station Amersfoort-Schothorst - station Nijkerk (9,4 km)Woensdag 15 februari 2017
Vandaag wordt er heel mooi wandelweer voorspelt. Zelf voorjaarstemperaturen. En dat na alle kou en nevelige wandeldagen die wij gehad hebben. Vandaag gaat Eefje ook mee en we hebben besloten om de 10de en 11de etappe te koppelen. We gaan vroeg op pad, want dan hebben we ook de tijd om voldoende te rusten.
Teun parkeert de auto bij Amersfoort-Schothorst en hij speelt met zijn auto even als fiets!! Omdat dit maar een klein station is, zien we geen gelegenheid om naar het toilet te gaan. Dit stellen we uit, maar al snel geeft Anneke aan toch echt eerst een sanitaire stop te willen houden. Er wordt op het bedrijventerrein naar een toilet gezocht en geen probleem bij het eerste en beste bedrijf mag zij even van het toilet gebruik maken.
We lopen langs de spoorlijn op het fietspad. We komen veel schooljeugd tegen die op weg zijn naar school.
Als snel komen we in Hooglanderveen en wat zien we daar tegen het talud van de spoorrails zitten?
Volgens Teun is het een zwarte zwaan en het lijkt wel of hij met z'n kop verstrikt zit. Zijn "kop" gaaat steeds heen en weer. Teun besluit het talud op te klimmen om te kijken of hij de " zwaan" kan redden. De route geeft hij even bij Anneke in bewaring en ik sta met het fototoestel in de aanslag. Maar .........
het is een ........
Al lachend gaan we verder. Deze etappe loopt voornamelijk langs het spoor. We genieten van het mooie weer.
Dan lopen we Nijkerk in en de route is opnieuw gestickerd. Van de markeerder van deze etappe (wij hebben hem al in Amsterdam ontmoet) hebben wij de gewijzigde route gemaild gekregen. Maar die hebben we helemaal niet nodig want de nieuwe stickers zijn allemaal goed zichtbaar.
Wij lopen door de Venestraat en daar komen we langs het Museum Nijkerk. Hier willen we graag een kijkje nemen, maar we hebben al gezien dat het museum alleen 's middags open is. Dat gaat voor vandaag niet lukken en we hebben thuis al besloten het museum bezoek uit te stellen tot volgende week. Dan hebben we een kortere route en dan kunnen we 's middags alsnog hier heen.
Ik geef wel alvast wat informatie door over het museum. Misschien dat ik het na volgende week uitgebreider gaat doen of aanpassing maak, dan zien we dan wel.
In het museum vinden we naast veel informatie van de Joodse Gemeenschap in Nijkerk ook sinds kort het persoonlijke archief van Jan Dokter. Jan is degene die dit pad opgezet heeft ter nagedachtenis aan zijn familie die gedeporteerd is naar Westerbork en waar velen vermoord zijn of verder gedeporteerd werden naar Sobibor.
In de 19de eeuw kende de Joodse gemeenschap van Nijkerk (ongeveer 250 mensen) veel aanzien in het land. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog woonden nog ongeveer 60 Joden in Nijkerk. Twee maanden nadat de deportaties vanuit Nederland op gang kwamen, doken verschillende Joodse Nijkerkers onder.
Burgemeester Bruin Slot van Nijkerk probeerde "zijn" Joodse inwoners binnen de gemeentegrenzen van Nijkerk veilig te stellen door hen in te zetten bij een werkproject rond het riviertje de Laak. Relatief lang leek dit inventieve plan te beantwoorden aan zijn doel.
In maart 1943 trof Nijkerk desondanks het gevreesde bericht dat alle Joodse ingezetenen zich voor 10 april moesten melden in kamp Vught. Zieken moesten zich direct melden in kamp Westerbork.
Over de familie De Liver wordt verteld dat zij aan de Spoorstraat 30 in Nijkerk woonden. Samuël en Petronella de Liver met hun dochters Sophia, Margaretha en Josephina. Sophia en Margaretha waren werkzaam in de Joodse psychiatrische inrichting Het Apeldoornsche Bosch in Apeldoorn. In de nacht van 21 op 22 januari 1943 ontruimden de nazi's het ziekenhuis, waarna patiënten en enkele personeelsleden rechtstreeks naar Auschwitz werden gedeporteerd. Het achtergebleven personeel kwam in kamp Westerbork terecht. Sophia en Margaretha stierven in Auschwitz. Op 23 mei 1943 werden hun ouders vanuit kamp Westerbork gedeporteerd naar Sobibor, waar zij direct na aankomst werden vermoord. Josephina de Liver kwam terecht in kamp Vught, waar zij werd ingedeeld in het Philipscommando. Deze groep arbeiders werd ook na hun deportatie naar Auschwitz in meer of mindere mate beschermd door de firma Philips: een plek in deze groep betekende grotere overlevingskansen, Josephina overleefde de oorlog. Dit staat vermeld in het route boekje van het Westerborkpad.
Etappe 10 zit erop en we besluiten om eerst koffie te gaan drinken voor we aan de volgende etappe beginnen.
Donderdag 2 maart 2017.
Vandaag zijn we alsnog naar het museum in Nijkerk geweest. We werden daar allervriendelijkst ontvangen door de vrijwilligers.
Na rond gekeken te hebben en het persoonlijke archief en de diverse persoonlijke bezittingen van Jan Dokter te bekeken te hebben, zijn we nog wat verder het museum in geweest.
Ook hebben we in het museum nog het stukje van de Joodse gemeenschap bekeken. Diverse voorwerpen uit de synagoge zijn daar nog te zien. Ook hebben we nog een uitleg gekregen de tabaksindustrie en wat de Joodse gemeenschap daar mee te maken heeft gehad.
We zijn allervriendelijkst ontvangen en hebben mooie gesprekken gehad in het museum. We hebben antwoord gekregen op veel vragen.
Het is zeker de moeite waard om dit museum te bezoeken tijdens de etappe of als dat niet uitkomt er op een ander moment tijd voor vrij te maken!
11de Etappe
station Nijkerk - station Putten (14,9 km)
Woensdag 15 februari 2017
Na de koffie zoeken we de route weer op. Er zijn direct al heel wat luisterpunten. We besluiten om deze verhalen ieder voor zich thuis te luisteren. Als ik thuis ben bedenk ik dat ik deze verhalen ook op mijn mobiele telefoon heb, dus de volgende etappe kunnen we direct luisteren naar het verhaal.
We komen door een winkelstraat van Nijkerk en daar hangt een plaquette als herinnering aan de voormalige synagoge van Nijkerk.
De etappe gaat verder over het Plein waar we al geweest waren om een kop koffie te drinken. Wij zien daar nog een ander beeld staan en maken daar een paar foto's. Dit beeld zegt niets over onze etappe maar we laten het gewoon even zien.
We lopen nog wat door Nijkerk heen en dan komen bij het Joods monument. We maken hier ook verschillende foto's maar niet alles is even goed te fotograferen. Ik ben lange tijd bezig om de blauwe tekst op het plexiglas te fotograferen maar of het gelukt is? De uitleg van de tranen vind ik mooi. Ook als ik later thuis het luistermoment afluister, bedenk ik mij dat deze burgemeester, echt een burgervader was die van de inwoners van Nijkerk hield, Wat een verschil met zijn ambtsgenoot uit de buurgemeente.
We lopen Nijkerk uit en gaan richting Putten. Als we weer langs de spoorbaan lopen wordt het tijd om een boterham te gaan eten en voor het eerst sinds we aan dit pad bezig zijn kunnen we een bankje zoeken en in het zonnetje onze boterham eten. Er komen fietsers langs die ons "levensgenieters" noemen en zo voelen we ons. Op de weg hierheen zien we ook veel sneeuwklokjes. De eerste bode van het voorjaar vind ik altijd. De foto van onze picknick is wat overbelicht maar gelukkig staan we er alle vier op.
Na van de zon te hebben genoten gaat het weer verder. We gaan het natuurgebied Oldenaller in. Het is hier erg mooi en we genieten van al het moois wat de natuur ons laat zien.
Omdat we 2 etappes combineren is het best een lange dag vandaag. Ruim 24 km. Daarom zoeken we 's middags nog een keer een bankje op om nog een keer wat fruit te eten en even te rusten.
Het buitengebied van Putten is vrij uitgestrekt.
Dan zijn we aan het laatste stuk begonnen en na een stuk gelopen te hebben en op de routebeschrijving het laatste herdenkingspunt in zicht te hebben en daarna het station gebeurd er iets wat niet helemaal de bedoeling is. Op de Hellerweg struikel ik en ik wil mijn val opvangen met mijn handen. Dit zijn trouwens reflexen, je kunt het niet instuderen. Echter in de berm moet iets scherps gelegen hebben. Als ik overeind kom heb ik namelijk een snijwond van 10 cm in mijn hand en wel zo diep dat dit gehecht moet worden (8 hechtingen). Een bewoonster is zo vriendelijk om mij mee te nemen en ik mag in de keuken mijn hand onder de kraan spoelen terwijl zij de huisarts belt om te vragen of ik langs mag komen. Zij brengt mij met Anneke naar de huisarts terwijl Teun en Eefje de etappe verder lopen. Wanneer wij meer weten bij de huisarts hebben we contact met Teun en Eefje. Zij gaan in Amersfoort Schothorst de auto halen en komen dan weer naar Putten. Wij wachten tot de arts tijd heeft om te hechten.
Op weg naar huis besluiten Anneke en ik dat we volgende week starten bij de plek waar ik nu gestruikeld ben en dat Teun dan doorrijdt met de auto naar station Putten. Vanaf station Putten kunnen dan met de 12de etappe gaan beginnen. LP6 kunnen we dan bij de Herdenkingshof luisteren.
Vandaag wordt er veel regen voorspeld, maar als wij 's morgens naar de plek rijden waar Anneke en ik gestopt zijn vorige week, dan is het droog. Het waait wel, maar de wind zullen de meeste tijd in de rug hebben. Ik heb een bedankkaartje bij me en die doen we in de brievenbus bij het huis waar ik zoveel hulp ontving. We kijken nog even rond en ik maak nog een paar foto's. In de berm vinden we geen scherp iets, dus ik ga toch denken dat de betonrand langs het asfalt de boosdoener is.
Wij pakken de route op en lopen op het stuk Hellerweg veel achter elkaar. Het is best een drukke weg en we passen op waar we onze voeten neerzetten. De route is goed te volgen en als we bij een rotonde oversteken zien we een oude tractor in de tuin staan, dit vraagt om een Kodakmoment.
Als we verder lopen rijdt Dick ons met de auto achterop. Hij loopt vandaag met ons mee, maar controleert hij nu of ...?? In ieder geval krijgen we een oppepper van hem en na gaat vast verder met de auto. Dan naderen we het laatste gedenkmoment van etappe 11 in Putten.
Putten is aan het eind van de oorlog erg zwaar getroffen door een vergeldingsactie van de Duitse bezetter. Wij hebben in ons dorp een kennis wonen die in Putten gewoond heeft in haar jeugd en daar begrijpen wij ook van hoe een verdriet hier is over deze actie.
Putten was een verzetshaard. Pieter Vijge is er leider van één van de eerste verzetsgroepen in Nederland. Hij wordt al in 1942 gefusilleerd. Het verzet in Putten gaat door. Een mislukte aanslag geeft de Duitsers in 1944 eindelijk een aanleiding om Putten zwaar te straffen.
Op 2 oktober 1944 werd het dorp Putten omsingeld door de Duitse bezetter. Als vergelding voor een kort daarvoor gepleegde aanslag brachten de nazi's 660 mannen vanuit Putten naar kamp Amersfoort.
Het beeld van de weduwe op de Herdenkingshof is gericht op de Oude Kerk, vanwaar de mannen werden weggevoerd.
Voor meer info zie: www.oktober44.nl
We lopen verder Putten door en komen dan bij het station. Daar staan Teun en Dick. Teun heeft de auto vast in Harderwijk gebracht dan kunnen we vanmiddag zo met de auto richting huis en hoeven we niet meer te treinen.
12de etappe
station Putten - station Harderwijk (14,2 km)
woensdag 22 februari 2017
Omdat de stationsrestauratie dicht is en er in de directe omgeving geen restaurant o.i.d. open is besluiten we eerst te gaan lopen en te kijken wat we onderweg tegenkomen. In Ermelo is er sowieso gelegenheid om koffie te drinken.
Al snel komen we bij het voormalige werkkamp Kasteel de Vanenburg. (Nu is het terrein in gebruik als hotel). Ik wist niet dat hier ook een werkkamp is geweest.
"Kasteel De Vanenburg huisvestte in 1942 Joodse mannen die onder toezicht van de Heidemaatschappij dwangarbeid moesten verrichten: langs het IJsselmeer moesten weilanden geëgaliseerd worden. De mannen mochten geen bezoek ontvangen en ook pakjes konden niet in ontvangst worden genomen. Van het kamp is weinig bekend. De spaarzame informatie die voorhanden is stamt uit de briefkaarten van kampgevangene David Brandon. Op vrijdagavond 2 oktober 1942 schreef David: "Beste vrouw schrik niet en wees sterk. Zo even is de Grüne Polizei in het kamp gekomen. Wij moeten naar Westerbork en van daaruit naar Duitsland. Niets aan te doen. Hou je goed." Vanuit Westerbork werd David Brandon naar Auschwitz gedeporteerd. Hij keerde niet terug."
Als we nog een stuk gelopen hebben richting Ermelo wordt het tijd om een sanitaire stop te houden en als we een bouwmaterialenhandel ontdekken gaan we vragen of we hier terecht kunnen. Gelukkig mag dat en veel lichter lopen we verder. We lopen deze etappe veel langs het spoor.
Dan komen we Ermelo binnen en bij luisterpunt 8 wordt er over Hettij Leons verteld. De naam triggert mij. Eerst lees ik al op veel begraafplaatsen de familienaam "Meijers" en nu "Hettij" als jezelf "Hetty" heet.
"Het mooie Joodse meisje Hettij Leons is aan het begin van de oorlog in Ermelo komen wonen. Maart 1943 worden Hettij en haar moeder gearresteerd."
In Ermelo zijn veel "luisterpunten" op de route.
Na de razzia in Putten zijn er te weinig bakkers in Putten die brood kunnen bakken voor de bevolking.
"In oktober 1944, na de Puttense razzia, worden Lammert en Thomas Paulus door de politie opgehaald om in Putten brood te gaan bakken. De familie Paulus is op vele manieren bij het verzet betrokken. En de vraag om te komen bakken veroorzaakt grote schrik in het huis van Keimpe Paulus, waar Joodse onderduikers zitten."
Het wordt tijd voor koffie en Dick trakteert ons op heerlijke koffie met nog lekkerder appelgebak. Wij gaan naar het restaurant waar hij 5 jaar geleden met Jan Dokter het Westerborkpad bij de pers bekendheid aan heeft gegeven. Het begint net wat te spetteren als we naar binnengaan en we hopen dat het weer droog is als we buiten komen maar dat valt goed tegen. De rest van de route wordt alleen maar natter.
Na de koffie gaan we verder richting Harderwijk.
"Op 10 april 1943 rijdt een bus het terrein van de inrichting voor verstandelijk gehandicapten 's Heerenloo op. Twaalf Joodse bewoners worden opgehaald om naar kamp Westerbork gebracht te worden. Sjaak Zegerius die als kleine jongen op 's Heerenloo woont, vertelt ........ "
Sjaak is zelf Joods en een jongetje Cohen (die zich verstopt in de kledingkast) overleven deze razzia. Sjaak vertelt hierover bij LP10. Heel indrukwekkend.
En dan komen we langs een onderduikadres van Eva en Bram.
"De familie Hillebrandt bood tussen 1942 en 1944 onderdak aan twee evacueetjes: Jan en Lini de Witt. In werkelijkheid waren zij Joodse onderduikers, namelijk Eva en Bram Beem uit Leeuwarden. Zij zaten aanvankelijk met hun ouders, Hartog en Rosetta Beem, ondergedoken in een tussenwoning in Leeuwarden. Door verraad werden ze eind februari 1944 toch gepakt. Eva en Bram werden via kamp Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd, waar zij op 6 maart 1944 zijn vermoord".
Dan komen bij een monument van een bombardement aan de Julianalaan.
"Aan de Julianalaan staat een huis dat in het laatste jaar van de oorlog wordt gebombardeerd. Er zitten op dat moment twee gezinnen, een dienstmeisje en een ondergedoken peutertje, Sophie. Sophie blijkt het kindje van het echtpaar De Levie dat bij de familie Evertse is ondergedoken."
Luister het LP11 Een verscheurd gezin af.
We lopen verder en komen dan bij de Joodse begraafplaats "Beth Chaim".
In 1764 vraagt de Joodse gemeente om een stuk grond dat dienst moest doen als begraafplaats. Deze aanvraag had waarschijnlijk betrekking op de huidige begraafplaats, die sinds de aanleg enkele wijzigingen heeft ondergaan. Zo is aannemelijk dat deze begraafplaats in 1852 werd uitgebreid. Toen vanwege de aanleg van een woonwijk de ingang verlegd moest worden, werd het oude metaarhuis (de ruimte waar o.a. de rituele lijkwassing plaatsvindt) afgebroken.
"Op de Joodse begraafplaats ligt (achter op het veld) de Harderwijkse slager Philip Philips begraven. Hij overlijdt eenzaam in het Ermelose ziekenhuis Salem, terwijl hij niet weet waar zijn gezin is. "
Weer een indrukwekkend verhaal LP12. Op de volgende route gaan we LP13 luisteren en dat gaat over de familie van deze man.
Na het bezoek aan de Joodse begraafplaats gaan we richting het station in Harderwijk. We zijn ondertussen behoorlijk nat geworden, maar hebben deze route weer veel dingen ontdekt en gezien.
Dick bedanken we op het station in Harderwijk als we nog een kopje koffie met elkaar drinken.
De volgende etappes gaan we op 3 achtereen volgende dagen lopen. We gaan dan in Nunspeet overnachten. Het gaan de etappes 13, 14 en 15, 16 en 17 worden.
13de etappe
station Harderwijk - station Nunspeet (18,5 km)dinsdag 28 februari 2017
Als we uit Kamerik vertrekken om richting Harderwijk te gaan is het erg slecht weer. Het regent en onderweg krijgen we ook nog een fikse hagelbui. De verwachtingen zijn dat het in de loop van de dag op gaat knappen, maar we hebben qua kleding ons voorbereid op regen. Teun parkeert de auto bij het station Harderwijk en dan besluiten we eerst een koffiestop en een sanitaire stop te houden. Het regent nog steeds en we hopen door het nog even af te wachten dat het weer beter wordt.
Al snel komen we op de route een aantekening tegen dat we het voormalige huis van de familie Härtz zien, alleen blijkt het huis enkele jaren geleden gesloopt te zijn.
Even verderop komen we het eerste luisterpunt tegen.
"De arrestatie van de familie Philips.
De ondergedoken Joodse familie Philips wordt op 27 augustus 1943 opgepakt. Moeder Selma, dochter Betty en zoon Frits worden van het politiebureau op de Kuipwal via de Friese Gracht naar het station gebracht. Vader Philip Philips ligt op dat moment in ziekenhuis Salem."
In het stukje van de vorige etappe heb ik al naar dit verhaal verwezen.
We komen als we door Harderwijk lopen ook gewoon nog andere dingen tegen die niet genoemd worden op deze route maar die ik wel opmerk en graag wil laten zien.
We nemen de tijd om Harderwijk te verkennen en alles wat er genoemd staat in de beschrijving bij deze etappe in ons op te nemen.
Zo komen we bij de
Daar is LP14
"Op de Joodse synagoge is een gedenkplaat aangebracht met daarop de namen van de Joodse Harderwijkers die in de oorlog verdwenen zijn. Daar staat ook de naam van Ezechiel de Lange, alias Zeeg de Jood en zijn vrouw Geertje de Lange-Vleesblok. Zeeg is een actief en graag gezien man in Harderwijk. Tot de borden "Voor Joden Verboden" verschijnen."
Dan zien we dat de synagoge een inloophuis is geworden en dat het open is. We besluiten even naar binnen te gaan om een kijkje te nemen.
Over de synagoge staat nog een stukje in het boekje van het Westerborkpad.
"Begin 1759 krijgen enkele Joodse inwoners van Harderwijk toestemming om godsdienstoefeningen te houden en een Joodse gemeente op te richten. Werkgelegenheid en de aanwezigheid van een universiteit hadden al tijdenlang Joden naar Harderwijk getrokken. Nadat de synagoge aan de Jodenkerksteeg in 1839 wegens bouwvalligheid moest worden afgebroken, werd het huidige gebouw in 1840 op dezelfde plaats ingewijd. In de jaren die volgden, groeide de Joodse gemeenschap van Harderwijk tot 294 personen, waarna het aantal Joodse inwoners alleen maar zou afnemen. Van de gemeenschap die in 1941 nog bestond, zouden twee gezinnen door onder te duiken de Sjoa overleven. De overige Joodse inwoners van Harderwijk werden weggevoerd en vermoord."
Als wij de Hoogstraat in lopen valt ons oog op een aparte gevel. We maken hier even een foto van. Het heeft niets met de etappe te maken maar we vinden het wel een aparte gevel.
Op de hoek Hoogstraat/Schoenmakerstraat is een luisterpunt. Het is LP15
"De overburen deden niet meer open.
Om de hoek in de Schoenmakerstraat heeft Steven Kok een kleermakerij. Zijn zoontje Peter van drie steekt dagelijks de straat over naar de familie Härtz voor een snoepie en een aai. Tot op een dag de deur niet meer wordt opengedaan."
De zoon van de familie Härtz meldt zich voor een werkkamp en later duikt de rest van de familie Härtz onder. De familie overleeft de oorlog en komt terug in Harderwijk. De zoon Aaron heeft de oorlog niet overleeft.
We lopen Harderwijk uit en gaan richting Nunspeet. We gaan weer langs het spoor lopen. Dit geeft toch steeds weer een apart gevoel. Langs het spoor wat ons naar Westerbork zal brengen.
Na een poos te hebben gelopen gaan we de voetbrug over de A28 op. Hier maak ik een paar foto's van het spoor.
Dan gaan we al snel het bos in van Natuurmonumenten en dan moeten we verder op de verschillende markeringen van Natuurmonumenten.
Op dit deel van de etappe hebben we wel regelmatig de beschrijving van de etappe nodig en soms lezen we even samen om zeker te weten dat we lezen wat er staat.
We blijven de markering van Natuurmonumenten volgen en steken het Hulshorsterzand over.
Na het Hulshosterzand gaan we weer de markering van het Westerborkpad op pakken. Wij vinden de beschrijving in het boekje op dit punt even onduidelijk want we blijven maar lezen over "onder de bos" en dan moeten we ineens een "eigen weg" op. We vragen ons af of het allemaal wel klopt.
Uiteindelijk klopt het wel en dan komen we het bord "Nunspeet" tegen. Voor vandaag zit etappe 13 er bijna op.
Wel zie ik nog een heel apart bordje in een voortuin staan. Dit zie je niet bij iedereen in de voortuin staan.
14de etappe
Station Nunspeet - Vierhouten (6,3 km)
woensdag 1 maart 2017
Etappe 14 brengt ons Vierhouten. Als ik voor deze blog nog even op de site zit te lezen kom ik het volgende tegen en dat wil ik graag met jullie delen.
"Joods werkkamp De Bruine Enk
In Nunspeet bevond zich het Joodse werkkamp De Bruine Enk. In oktober 1940 ingericht als kamp voor de werkverruiming, werd het uiterlijk in september 1942 in gebruik genomen als Joods werkkamp.
In een krant stond geschreven: 'De barakkenbouw bij de boerderij de Bruine Eng nadert haar voltooiing. (…) De gebouwen zijn netjes in orde en kunnen uitstekend voor langdurig verblijf dienen.'
Eén van de gevangenen in het kamp was de 30-jarige Herman van Campen, een bouwkundig tekenaar uit de Watergraafsmeer. In een brief aan zijn goede vriend Ap schreef hij:
"Hier is mijn hoofdtaak de grond 60 cm diep te spitten van een thans "woest en ledig" veld, slechts met boomstronken voorzien, gevolg van een bosbrand. Qua grondwerk is het licht, maar ik moet zeggen, dat het mij toch nog al zwaar viel. Anderzijds al doende leert men, en nu ik er de slag van krijg, valt het mij aanzienlijk lichter. Met 1½ urige wandelingen heen en terug, gaat daar 12 uur van de dag mee heen. Alles is hier verder nogal militair geregeld (dat wordt nog sterker), zodat veel tijd voor waardiger werk niet overblijft."
Salo en Frans Urbach schreven op 9 september 1942 uit het kamp. Frans was een 23-jarige electricien uit Enschede, zijn broer Salomon was manufactuurhandelaar. Ze schreven:
"Tine jou brief ontvangen, en waren blij van jou ook iets te ontvangen. Het is goed met ons en het werk valt hard mee, het is wel niet wat we gewoon zijn, maar 't went gauw. Het is hier steeds goed weer, wij alleen zijn hier allemaal verbrand, want we werken in bloote body (…)."
De aanwezigheid van de Joodse dwangarbeiders op de Veluwe bleef niet onopgemerkt. De Nunspeter Van Heerde schreef op 16 september 1942 in zijn dagboek:
"Eén dezer dagen passeerde ik op de Elspeterweg een groep Joodse mannen die in het kamp op de Bruine Enk zijn geleide. Zij schijnen in Vierhouten te werken en dagelijks er heen te moeten lopen. Men zegt dat ze van allerlei rang en stand zijn. Ook intellectuelen zouden erbij zijn. Het was een trieste stoet, naar schatting ongeveer 60 man."
Ruim twee weken later, op zaterdag 3 oktober 1942, schreef hij:
"Het gemeenteblaadje waarschuwt dringend tegen het geven van voedsel en dergelijke aan Joden in het kamp. Deze zijn overigens juist vandaag op transport gesteld. Men vermoed naar Polen."
Meer dan 60 Joodse mannen en jongens werden in de nacht van 2 op 3 oktober 1942 werden overgebracht naar kamp Westerbork. De bewoners kwamen en gingen via station Nunspeet.
Het transport vanuit De Bruine Enk naar kamp Westerbork werd begeleid door de Grüne Polizei. Herman van Campen schreef aan Ap op 2 oktober 1942:
"Vanmiddag thuiskomend van het werk Groene heren op het kamp: we vertrekken met onbekende bestemming morgenochtend vroeg. Gezegd is naar een ander kamp in Holland. En dan?"
Herman van Campen stierf in Auschwitz, net als Salo en Frans Urbach."
In een krant stond geschreven: 'De barakkenbouw bij de boerderij de Bruine Eng nadert haar voltooiing. (…) De gebouwen zijn netjes in orde en kunnen uitstekend voor langdurig verblijf dienen.'
Eén van de gevangenen in het kamp was de 30-jarige Herman van Campen, een bouwkundig tekenaar uit de Watergraafsmeer. In een brief aan zijn goede vriend Ap schreef hij:
"Hier is mijn hoofdtaak de grond 60 cm diep te spitten van een thans "woest en ledig" veld, slechts met boomstronken voorzien, gevolg van een bosbrand. Qua grondwerk is het licht, maar ik moet zeggen, dat het mij toch nog al zwaar viel. Anderzijds al doende leert men, en nu ik er de slag van krijg, valt het mij aanzienlijk lichter. Met 1½ urige wandelingen heen en terug, gaat daar 12 uur van de dag mee heen. Alles is hier verder nogal militair geregeld (dat wordt nog sterker), zodat veel tijd voor waardiger werk niet overblijft."
Salo en Frans Urbach schreven op 9 september 1942 uit het kamp. Frans was een 23-jarige electricien uit Enschede, zijn broer Salomon was manufactuurhandelaar. Ze schreven:
"Tine jou brief ontvangen, en waren blij van jou ook iets te ontvangen. Het is goed met ons en het werk valt hard mee, het is wel niet wat we gewoon zijn, maar 't went gauw. Het is hier steeds goed weer, wij alleen zijn hier allemaal verbrand, want we werken in bloote body (…)."
De aanwezigheid van de Joodse dwangarbeiders op de Veluwe bleef niet onopgemerkt. De Nunspeter Van Heerde schreef op 16 september 1942 in zijn dagboek:
"Eén dezer dagen passeerde ik op de Elspeterweg een groep Joodse mannen die in het kamp op de Bruine Enk zijn geleide. Zij schijnen in Vierhouten te werken en dagelijks er heen te moeten lopen. Men zegt dat ze van allerlei rang en stand zijn. Ook intellectuelen zouden erbij zijn. Het was een trieste stoet, naar schatting ongeveer 60 man."
Ruim twee weken later, op zaterdag 3 oktober 1942, schreef hij:
"Het gemeenteblaadje waarschuwt dringend tegen het geven van voedsel en dergelijke aan Joden in het kamp. Deze zijn overigens juist vandaag op transport gesteld. Men vermoed naar Polen."
Meer dan 60 Joodse mannen en jongens werden in de nacht van 2 op 3 oktober 1942 werden overgebracht naar kamp Westerbork. De bewoners kwamen en gingen via station Nunspeet.
Het transport vanuit De Bruine Enk naar kamp Westerbork werd begeleid door de Grüne Polizei. Herman van Campen schreef aan Ap op 2 oktober 1942:
"Vanmiddag thuiskomend van het werk Groene heren op het kamp: we vertrekken met onbekende bestemming morgenochtend vroeg. Gezegd is naar een ander kamp in Holland. En dan?"
Herman van Campen stierf in Auschwitz, net als Salo en Frans Urbach."
We gaan over het Eibertjespad. En daar is een luisterpunt waar we even naar luisteren. Het verhaal "Een optimistische vader" gaat over Maurits Jacobs. Hij wordt in het voorjaar 1943 opgepakt. Op het Eibertjespad doet hij een laatste ontsnappingspoging. Zijn vrouw en dochters zitten op verschillende onderduikadressen. Na vele pogingen om hem alsnog te bevrijden wordt Maurits Jacobs toch naar Westerbork gebracht. Uiteindelijk wordt hij naar Sobibor overgebracht en vermoord. Maurits Jacobs heeft aan de olympische spelen in 1928 meegedaan.
In etappe 18 kunnen we het verhaal van Carla Jacobs "alleen" horen.
Deze tocht is niet erg lang en al snel zijn we via allerlei mooie paadjes in Vierhouten.
15de etappe
Vierhouten - station Nunspeet (14,2 km)
woensdag 1 maart 2017
Etappe 14 en 15 is een rondwandeling en brengt ons tijdens etappe 15 naar het Verscholen Dorp.
Maar voor wij bij het Verscholen Dorp komen moeten we nog een stukje lopen en eerst gaan we naar het gedenkteken toe. Dit ligt niet aan de route maar het is voor ons de moeite waard om even een extra stukje te lopen. Ik ben hier vorig jaar ook geweest en heb toen ontdekt dat op de stenen de familienaam van mij (en dus van mijn vader en mijn opa) maar ook de familienaam van mijn oma (de moeder van mijn vader) voorkomt. Dan komt het toch wel heel dichtbij. Het is ons bekend dat er een tak van de familie nu nog steeds in Nunspeet woont en daar een kleding/sportkleding zaak hebben.
We nemen hier de tijd en gaan op het bankje wat er staat zitten en eten even onze boterham op. Even een bezinningsmoment.
Daarna gaan we verder, we gaan op weg naar het Verscholen Dorp, het "pas-op kamp".
We volgen hier niet de markering van het Westerborkpad maar de markering die hier gehanteerd wordt. Op die manier komen we bij het pas-op kamp waar tante Cor en opa Bakker een belangrijke rol hebben gespeeld. Er is ook een luisterpunt "Het verscholen dorp". In dit verhaal wordt verteld hoe de Duitsers het kamp ontdekt hebben.
In het boekje waar het Westerborkpad beschreven staat vind ik de volgende omschrijving van Het Verscholen Dorp:
"In 1943 en 1944 bevond zich aan de Pas-Opweg een verscholen dorp: het Pas-Op-Kamp. Onder leiding van tante Cor en opa Bakker werd aan 80 tot 120 onderduikers onderdak geboden. De groep was zeer divers: variërend van Joden tot agenten die voor de bezetter weigerden te werken, geallieerde piloten en een gedeserteerde Duitse soldaat. Van de bewoners werd een wekelijkse financiële bijdrage van zeven gulden gevraagd. Boodschappers zorgden voor de voorziening van levensmiddelen. Door ongelukkig toeval werd het Pas-Op-Kamp in oktober 1944 ontdekt door Duitse soldaten die in de omgeving aan het jagen waren. Hoewel de gealarmeerde bewoners goeddeels wisten te ontkomen, zijn acht onderduikers ter plekke geëxecuteerd."
Na het bezoek aan Het Verscholen Dorp gaat de etappe terug naar Nunspeet. Bij de Zandenplas raken wij de weg even kwijt. Maar als we terug lopen vinden we de markering weer en zo komen we moe weer in Nunspeet aan. Het was vandaag best een dag met heel veel momenten die je aan het denken zetten.
16de etappe
station Nunspeet - station 't Harde (11,5 km)
donderdag 2 maart 2017
Vandaag vervolgen wij de route van Nunspeet naar 't Harde. Het is vandaag een onstuimige dag en voordat we op stap gaan trekken we eerst onze regenkleding aan. Het heeft vannacht al veel geregend en hard gewaaid maar vanmorgen is het nog steeds nat en onstuimig.
In de Dorpsstraat is een luisterpunt. Dat gaat over Annie Otten-Wolff. Annie zit bij kapper van Koot in de Dorpsstraat als ze wordt opgepakt door de Duitsers. Het feit dat ze een gemengd gehuwde Jodin is, kan niet voorkomen dat ze voor de ogen van haar 5-jarige zoontje naar kamp Westerbork wordt afgevoerd.
De etappe gaat verder en dan komen we langs het oorlogsmonument op de Laan.
We lopen Nunspeet uit en gaan het Belvédèrebos in. Toen we Nunspeet in kwamen hebben we ook in dit bos gelopen.
Op deze etappe zijn niet veel gedenkmomenten. Alleen lees ik op nog de volgende aantekening bij Wiltsangh 29:
"Uit de trein
Tijdens de oorlogsjaren speelden de toenmalige bewoners van het huis aan de Wiltsangh 29 mogelijk een rol in de hulp aan Joden die ontsnapt waren aan deportatie. Verschillende mensen die, onder andere vanuit Amsterdam, naar kamp Westerbork werden vervoerd, kregen van het verzet de tip om drie kilometer voorbij Nunspeet uit de trein te springen. Daar werden ze opgevangen. Een schuilplaats bevond zich in het bos, zo'n 200 kilometer achter de Wiltsangh. Hoeveel mensen in dit 'doorgangshuis' hebben gezeten, is niet bekend"
Als ik het stukje nog eens doorlees heb ik mijn vraagtekens bij de "200 kilometer". Welke afstand het wel moet zijn??? Ik weet het niet. Maar is dit een verwijzing naar Het Verscholen Dorp?
We lopen vandaag eerst een stuk door het bos om dan straks het zandgebied bij het 't Harde op te gaan.
Vandaag is het weer goed lezen op de beschrijving. Soms gokken we en soms lopen we dan goed maar er moet ook weleens een stukje terug gelopen worden omdat we of de markering niet zagen of het niet duidelijk lazen in de beschrijving.
Op deze etappe zijn niet veel momenten om stil te staan. Het is een deel van de route die de trein heeft genomen en voor ons om in 't Harde te komen om van daaruit weer verder te trekken.
17de etappe
station 't Harde - Elburg (11,1 km) incl. rondje Elburg
woensdag 15 maart 2017
De afgelopen dagen zijn er ontwikkelingen geweest die pijnlijk zijn en die zeker als je dit themapad loopt, je bezig houden. Vandaag zijn er verkiezingen voor de Staten-Generaal en voordat we voor 2 dagen weggaan, gaan we eerst onze stem uitbrengen. We hebben de afgelopen dagen ervaren hoe belangrijk dit is.
Het belooft de komende dagen erg mooi wandelweer te worden en we verheugen ons dan ook op een paar heerlijke dagen.
Na een autorit van een goed uur (zonder files of andere vertragingen) arriveren wij bij het station 't Harde. De auto wordt geparkeerd en de tocht kan beginnen. We besluiten eerst een kop koffie te gaan drinken en een sanitaire stop te houden. Daarna gaan we op pad.
Er is eerst wat verschil van mening over de richting die we op moeten, maar als we nog eens met elkaar lezen en overleggen komen we tot de conclusie dat we de verkeerde kant aan het oplopen zijn. We keren om en dan komen we al snel de eerste "oude" sticker tegen. Het pad is hier dus nog niet om gestickerd.
We mogen wel blij zijn dat het pad opnieuw gestickerd gaat worden en dat er een nieuwe uitgave van het bijbehorende boekje komt. De toekomst van het pad wordt op deze manier gewaarborgd en dat is heel belangrijk gezien de ontwikkelingen de laatste dagen.
De afgelopen dagen zijn er ontwikkelingen geweest die pijnlijk zijn en die zeker als je dit themapad loopt, je bezig houden. Vandaag zijn er verkiezingen voor de Staten-Generaal en voordat we voor 2 dagen weggaan, gaan we eerst onze stem uitbrengen. We hebben de afgelopen dagen ervaren hoe belangrijk dit is.
Het belooft de komende dagen erg mooi wandelweer te worden en we verheugen ons dan ook op een paar heerlijke dagen.
Na een autorit van een goed uur (zonder files of andere vertragingen) arriveren wij bij het station 't Harde. De auto wordt geparkeerd en de tocht kan beginnen. We besluiten eerst een kop koffie te gaan drinken en een sanitaire stop te houden. Daarna gaan we op pad.
Er is eerst wat verschil van mening over de richting die we op moeten, maar als we nog eens met elkaar lezen en overleggen komen we tot de conclusie dat we de verkeerde kant aan het oplopen zijn. We keren om en dan komen we al snel de eerste "oude" sticker tegen. Het pad is hier dus nog niet om gestickerd.
We mogen wel blij zijn dat het pad opnieuw gestickerd gaat worden en dat er een nieuwe uitgave van het bijbehorende boekje komt. De toekomst van het pad wordt op deze manier gewaarborgd en dat is heel belangrijk gezien de ontwikkelingen de laatste dagen.
Al snel komen wij bij het eerste monument van vandaag. Het ligt even buiten de route, maar we liepen er even naar toe. Het heeft voor ons voldoende waarde.
We vervolgen onze etappe en komen al vrij snel bij het Kasteel Zwaluwenburg. Dit kasteel heeft een belangrijke reputatie.
"Op kasteel De Zwaluwenburg zaten in het najaar van 1942 de Zwolse broertjes Nico en Loukie Israëls ondergedoken. Op het landgoed waren ze bekend als evacueetjes uit Rotterdam. Toen de Nederlandse marechaussee het kasteel in november 1942 doorzocht, werden Nico en Loukie gevonden en meegenomen naar de gevangenis in Zwolle. Al gauw werden ze vrijgelaten, maar slechts voor korte duur. Na hun 2de arrestatie kwamen ze terecht in de crèche tegenover Hollandsche Schuwburg te Amsterdam. Het verzet wist de jongens hier vandaan te krijgen, waarna een lange tocht langs verschillende onderduikadressen begon. Beide jongens maakten de bevrijding mee, hun ouders overleefden de Sjoa niet."
"Op kasteel De Zwaluwenburg zaten in het najaar van 1942 de Zwolse broertjes Nico en Loukie Israëls ondergedoken. Op het landgoed waren ze bekend als evacueetjes uit Rotterdam. Toen de Nederlandse marechaussee het kasteel in november 1942 doorzocht, werden Nico en Loukie gevonden en meegenomen naar de gevangenis in Zwolle. Al gauw werden ze vrijgelaten, maar slechts voor korte duur. Na hun 2de arrestatie kwamen ze terecht in de crèche tegenover Hollandsche Schuwburg te Amsterdam. Het verzet wist de jongens hier vandaan te krijgen, waarna een lange tocht langs verschillende onderduikadressen begon. Beide jongens maakten de bevrijding mee, hun ouders overleefden de Sjoa niet."
Voor wij het Puttenerpad opgaan hebben we nog even een rust moment. Maar we zijn best nieuwsgierig naar Elburg dus gaan we al snel weer verder. Voor we in de Vesting Elburg zijn zien we nog van alles en natuurlijk zijn daar weer Kodakmomenten bij.
We lopen Elburg binnen om daar verschillende gedenkmomenten te gaan zien.
De route laat ons veel moois zien en via wat foto's wil ik je mee laten genieten van steegjes, gevels die mij opvielen. Een tentoonstelling in de Kloostertuin. Kijk zelf maar.
Al snel staan we in de Beekstraat en als wij nr. 27 opzoeken zien we dat dit nu een evangelische boekwinkel is geworden. In de 2de wereldoorlog was dit het huis van de Familie De Hond. Barend de Hond was marktkoopman en getrouwd met Sientje Beem. Zij hadden drie kinderen, Klaartje, Jacob en David Ezechiël. Waarschijnlijk is de familie medio 1942 naar kamp Westerbork gedeporteerd. In het kamp trouwde Klaartje de Hond met haar neef Salomon West uit Groningen. De familie De Hond is gedeponeerd naar Auschwitz waar zij allen zijn vermoord.
We lopen verder en komen nog langs wat mooie plekjes om dan richting de Joodse begraafplaats te gaan.
Als we bij de Joodse begraafplaats komen blijkt deze op slot te zitten. We kunnen alleen door het hek wat zien. Er moet op de binnenmuur een gedenkplaat zijn, die kunnen we echter niet zien. Wel zien we het monument aan de buitenkant. De begraafplaats werd voor 1768 in gebruik genomen.
Dan gaat de route weer verder richting de Synagoge. De Synagoge is niet meer als zodanig in gebruik, maar nu een museum. Op verzoek van andere wandelvrienden ga ik daar even een sleutelhanger kopen. Toen zij hier waren was de Sjoel gesloten. We leuk, toen we binnenkwamen werden we verwelkomt door een vrijwilliger die ons al had zien lopen toen we vanuit 't Harde richting Elburg gingen. Ik werd herkent aan mijn kleding die er fleurig uitzag. Zo werd er gezegd.
Het museum hebben we niet bezocht. In het boekje is nog een korte beschrijving over de Synagoge. Hier wil ik een stukje van weergeven.
"Rond 1700 vestigden de eerste Joden, afkomstig uit Duitsland en Bohemen, zich in Elburg. Een eeuw later bestond de Joodse gemeenschap uit ongeveer twintig gezinnen die vooral actief waren in de handel. De gemeente hield haar diensten aanvankelijk in verschillende huissynagogen. Toen halverwege de 19e eeuw toestemming werd verkregen tot de bouw van een eigen synagoge, werd deze gerealiseerd in de pakhuizen van de Joodse gebroeders Wolff. De feestelijke inwijding volgde in 1855. Vanaf het begin van de 20e eeuw bleef het ledental van de Joodse gemeente dalen. Van de gedeporteerde Elburgse Joden keerden niemand terug, met als gevolg dat de Joodse gemeente Elburg in 1947 formeel werd opgeheven. Sinds 2008 huist het museum Sjoel Elburg in de voormalige synagoge".
Het laatste stukje van deze etappe ging nog over de stadswal. Wij hebben nog even een uitstapje gemaakt naar de haven van Elburg. Ook al stond dit niet in de routebeschrijving. Nu we er toch waren hebben we hier een kijkje genomen. Daarna zijn we Elburg uitgegaan zoals de route aangaf.
18de etappe
Elburg - station 't Harde (8,5 km)
woensdag 15 maart 2017
Dan verlaten wij Elburg om weer terug te gaan naar 't Harde.
het is vandaag echt een mooie dag en daar genieten we van, vooral omdat we al verschillende etappes hebben gelopen in regenachtig weer. Het wordt lente en dat laar de natuur ons op verschillende manieren zien. We horen de ooievaars klepperen op het nest. Ik hoop dat ze blijven zitten tot ik een stukje verder ben gelopen. Dan heb ik de zon wat beter staan voor een foto, maar helaas je ziet de 2de ooievaar nog wegvliegen. Maar een stukje verder op hebben we de primeur! Moeder Schaap is net bevallen van haar 2 lammetjes. Wat genieten we op de terugweg naar 't Harde.
We lopen via het Puttenerdijkje weer terug. Voor we in de bebouwde kom van 't Harde komen lopen we het laatste stukje nog door het bos. We zijn moe van deze heerlijke wandeldag, maar we waarschuwen elkaar er voor toch wel even op te letten om zo te voorkomen dat er aan bodemonderzoek gedaan wordt.
En dan ontdekken we dat het laatste stukje van deze etappe gelijk is aan etappe 16. Dat is makkelijk we kennen dit uit ons hoofd. We komen zonder veel gekkigheid weer aan bij het station en dan nemen we de auto en gaan op zoek naar ons logeeradres. Morgen gaan we verder naar Wezep.
Etappe 19
station 't Harde - station Wezep (12,9 km)
donderdag 16 maart 2017
Na het viaduct dat we nu al een aantal etappes passeren en tegenover het AC restaurant lopen we de carpoolplaats op, want hier vinden we de 1ste sticker van vandaag en medewandelaars hebben ons eerder al getipt hierover.
Achter ons loopt een man en die spreekt ons aan. Hij vertelt dat het bos en de heide aan de andere kant van de snelweg in brand is geschoten en dat we dus door het verbrande bos gaan lopen. Even denk ik, we hebben hier toch niet met een markeerder te maken? Maar als we aangeven dat we het Westerborkpad lopen is er bij deze man wel een herkenning maar zelf gaat hij een ander pad in. We wensen elkaar een goede wandeling en een fijne dag toe. Onze wegen scheiden. Meneer vertelt nog wel even dat we echt een afdaling maken omdat de eigenaar van het landgoed het grind heeft laten afgraven en daar lekker aan verdiend heeft. En zeker het pad daalt flink en we lopen in een bos waarvan de bomen nog wel een soort zwarte uitstraling hebben.
Dan komen we bij een heideveld en genieten van de zon die al aardig te voorschijn komt. Het gaat vandaag een heerlijke dag worden. De laatste tijd hebben we tijdens de etappes die wij liepen veel regen gehad en vandaag verheugen wij ons op een prachtige dag.
Het is vandaag echt goed opletten en veel leeswerk van de routebeschrijving. We komen er wel uit maar het is niet zonder meer de markering volgen. Dan komen we bij een afrastering waar we langs moeten gaan lopen en dat vraagt om een foto van ons drieën. Maar of de foto echt gelukt is. Je moet wel deksels goed kijken om 3 persoontjes te zien.
We gaan weer verder en als we langs een weg lopen op het fietspad zien we her en der voorjaarsbolletjes die knipogen naar de zon. In de krokusjes vind ik een dikke hommel die zich te goed doet aan de nectar. En dan komen we even later langs struisvogels die even niet met de politiek bezig zijn (struisvogel politiek is toch je hoofd in het zand steken en er even niet bij horen?).
We lopen, na even bij de struisvogels te hebben gekeken, weer verder en genieten van alles om ons heen. Dan zie ik nog een bordje met "" ons Joppe" erop.
De betekenis is mij niet helemaal duidelijk dus ik ga thuis eens even googelen. Zal het Fries zijn? Maar dan kom ik een veel mooiere betekenis van "Joppe" tegen. Dat zal door de eigenaars niet bedoelt worden, maar in de lijn van het themapad wel de mooiste vind ik:
"Joppe (Hebreeuws): Mooie Stad. Oorspronkelijke naam van de Israëlische stad Jaffa (bij Tel Aviv)"
We zoeken weer verder naar een markering en dan.....................
De markeerders van dit pad zijn echt creatief!!! en dat moet nu dus voor de nieuwe markering weer gemaakt worden. Maar wij weten tenminste wel dat we op de goede route zitten. Als het gras gaat groeien zal het bordje wel snel onzichtbaar worden.
Als we aan de rand van bebouwing van Het Loo komen valt ons oog op een bordje en wat zit daar wat dieper in de bebossing te wachten op zijn/haar prooi of luistert hij/zij vol aandacht naar de muziek? Volgens mijn wandelmaatjes op dit pad trek ik ze aan. Jij hebt wat met die katten hoor ik dan.
Het Landgoed wordt voor mijn gevoel verdrongen door het vakantiepark van Landal. Even een foto van het toegangsbord en dan langs de bebouwing verder. Daar zie ik nog wel een eekhoorn die bij mij een Kodakmoment bezorgd.
En dan staan we alweer voor het plaatsnaambord Wezep. Nog een paar straten door en daar horen we de trein al gaan en nog even later zien we het station al. Eindpunt van deze etappe. We gaan nog even op het terras zitten en genieten van de zon en de koffie! Het was geen etappe met veel gedenkmomenten maar wel een etappe waar we van genoten hebben. Met het mooie weer was het zeker geen straf om te lopen.
Etappe 20
station Wezep - Hattem (8,6 km)
Het gaat vandaag een prachtige wandeldag worden. De zon is present en na een heerlijke kop koffie besluiten we te gaan lopen.
Al snel komen we weer in een prachtige omgeving. We genieten weer volop van de mooie natuur. En natuurlijk horen we al snel dat ook de Specht weer aan het beitelen is.
We genieten volop van de mooie natuur en dan zien we een kudde Hooglanders. Ze zijn eigenlijk nog vrij ver weg maar met mijn camera heb ik geprobeerd om ze wat dichterbij te halen.
Via het bos komen we dan een stukje langs een autoweg te lopen maar al snel buigen we weer af en komen bij de "Vuursteenberg". Nog steeds lopen we in een gebied van het Gelders Landschap.
Na een ommetje in het bos te hebben gelopen, komen we bij het viaduct van de A50. Dan lopen we Hattem in, maar voor we de kern inlopen maken we nog een uitstapje naar het landgoed Molecaten. Dit is een prachtig gebied waar we van genieten. De rust, de mooie natuur. Het is hier heerlijk wandelen.
We lopen verder en dan gaan we richting de Joodse begraafplaats. Op de Joodse begraafplaats bevindt zich het graf van het echtpaar Van Gelder-Bakker. De steen vermeldt: "zij kwamen na een kommervolle strijd om behoud, op noodlottige wijze om het leven". De Van Gelders woorden aan de Achterstraat in Hattem, waar ze een textielzaak runden. Het gezin zat tijdens de oorlog op verschillende adressen ondergedoken. Vooral Elisabeth Bakker kon het (ondanks vele waarschuwingen) niet laten haar kinderen op hun onderduikadressen op te zoeken. Zij realiseerde zich niet dat ze daarmee het leven van alle betrokkenen in gevaar bracht. Uiteindelijk zag de ondergrondse geen andere uitweg dan het echtpaar te doden, hetgeen op 22 april 1944 gebeurde.
Dan lopen we over de oude muren van Hattem, het mooie centrum van Hattem binnen.
We gaan op zoek naar de vroegere Synagoge. We vinden hem en maken er foto's. Van de Hattemse Joodse Gemeenschap overleefden 7 personen de Tweede Wereldoorlog.
Etappe 21
Hattem - station Zwolle (7,1 km)vrijdag 7 april 2017
We lopen door de kern Hattem heen en komen bij de poort waar we de kern verlaten. Voor we verder gaan maken we hier eerst nog wat foto's.
Een doorkijkje in de stadsmuur leverde het volgende plaatje op.
Dan gaan we serieus op pad om etappe 21 te lopen. Deze etappe heeft niet veel gedenkmomenten, maar zagen we van alles en waren er momentjes genoeg om even een foto te maken. We komen langs een monument waar oorlog slachtoffers werden herdacht. We stoppen even en maken een foto en houden even stil om te herdenken.
Ook viel ons oog nog op een reusachtige boomstronk. Die hebben we ook even vastgelegd.
Al snel zien we de IJsselbrug voor ons. De IJsselbrug heeft verschillende keren onder vuur gelegen in de tweede wereldoorlog. We lezen hier over de het informatiebord onder aan de brug.
In het route boekje wordt er het volgende over geschreven.
"In de vroege ochtend van 10 mei 1940 verlieten 791 Joodse vluchtelingen het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork. Volgens plan zouden ze vanuit Hooghalen naar Sluis in Zeeuws-Vlaanderen worden gebracht, om daar per schip naar Groot-Brittannië te vertrekken. Onder toeziend oog van opperrabijn A.S. Levisson van Friesland-Drenthe verliet de trein het station van Hooghalen. Het transport zou echter niet verder komen dan Zwolle, de opgeblazen IJsselbruggen verhinderden de verdere evacuatie. Via een lange omweg keerden de vluchtelingen enkele weken later terug in kamp Westerbork. De volgende trein zou vertrekken op 15 juli 1942, ditmaal met eindbestemming Auschwitz."
We gaan weer verder en dan komen we bij een sluisje met ophaalbruggetjes. We nemen even de tijd om rond te kijken en wat foto's te maken.
Dan gaan we weer verder en al snel komen we langs het voormalig Gymnasium Celeanum en Rozenboom. Ook hier staan we even stil en maken we een foto. Over het gymnasium staat het volgende in het routeboekje:
"Op 2 en 3 oktober 1942 werden de Joodse werkkampen in Nederland ontruimd. Behalve de Joodse dwangarbeiders werden, onder de noemer "gezinshereniging", ook hun gezinnen naar kamp Westerbork overgebracht. Om die reden diende een grote groep Joodse vrouwen, kinderen en een groep achtergebleven mannen uit Zwolle zich te melden in het gymlokaal van het gymnasium Celeanum aan de Veerallee. Vanuit dit gebouw zijn ze op 3 oktober 1942 naar het station gebracht, vanwaar de trein naar kamp Westerbork vertrok. De meerderheid zou korte tijd later doorgestuurd worden naar Auschwitz. Het kunstwerk "Rozenboom" (2008) werd ter nagedachtenis aan de Jodenvervolging opgericht in de tuin van het voormalige gymnasium."
Zo eindigt deze etappe bij het station in Zwolle. We gaan naar de trein om de auto op te halen en naar huis te gaan. Volgende week staat de volgende etappe gepland.
Etappe 22
station Zwolle - Lichtmis (15,1 km)vrijdag 14 april 2017
Vandaag gaan we eerst met de auto naar Lichtmis om dan met de bus naar Zwolle te gaan. In Zwolle bij het station moeten we etappe 22 oppakken. Omdat het voor ons nu best al een stuk reizen is voor wij met een etappe kunnen beginnen was er besloten om vroeg te vertrekken. Zoals afgesproken gingen we om 07.45 uur richting Lichtmis.
In Lichtmis aangekomen parkeerde Teun de auto op de carpoolplaats. Jammer we zagen net de bus wegrijden. Dat betekent een half uur wachten. Tegenover de bushalte waren hoge bomen en die zaten vol met kraaiennesten.
De bus was mooi op tijd en we gingen naar Zwolle. In Zwolle aangekomen werd het tijd om aan de koffie te gaan.
Daarna werd het toch echt tijd om de route op te gaan pakken. We gingen op zoek naar de markering en hier troffen we voor het eerst de nieuwe markering aan. Ook Thorbecke werd op de foto gezet. Nog een keer op de routebeschrijving gekeken en we konden gaan lopen.
We komen in Zwolle van alles tegen en dan zorgt er voor dat we niet erg hard opschieten. We schieten overal foto's van. Zo lopen we langs de stadsgracht naar de Sassenpoort.
Bij de Sassenpoort zien we een kanon staan. Ook hier nemen we de tijd om even rond te kijken en foto's te maken.
Na de Sassenpoort is het nog maar een klein stukje lopen en dan staan we bij de synagoge.
Over de synagoge en het Joods monument lezen we het volgende in de routebeschrijving:
"Hoewel er in de 14e eeuw al Joden in Zwolle woonden, ontwikkelde een formele Joodse gemeente zich pas na de openstelling van de gilden in 1756. Aanvankelijk deed de Librije dienst als synagoge, in 1899 kon het huidige gebouw worden ingewijd. Tot de ingebruikname van de huidige Joodse begraafplaats aan de Kuyerhuislaan (1887) beschikte de gemeenschap over een begraafplaats aan de Willemsvaart. Vlak voor de synagoge staat het monument voor de slachtoffers van de Sjoa. Circa 140 Zwolse Joden overleefden in de onderduik, vier keerden terug uit de kampen. Onder hen Selma Wijnberg, één van de 18 Nederlandse overlevenden van Sobibor. Zij maakte deel uit van de groep gevangenen die op 14 oktober 1943 uit het kamp ontsnapte."
Als we de synagoge achter ons laten komen we al snel langs een oorlogsmonument.
We gaan weer verder er is hier in Zwolle nog veel te zien en daarom leidt de etappe ons naar het voormalig huis van de familie Noordhof. Over de familie Noordhof lezen wij het volgende in het routeboekje;
"De tussenwoning van de familie Noordhof aan de P.C. Hooftstraat in Zwolle was bijna drie jaar lang een schuilplaats voor onderduikers. Een uit kamp Westerbork gevluchte Joodse jongen die er op 4 december 1942 onderdak vond, was reeds de negende "gast". De onderduikers sliepen in de kelder of op zolder, maar mochten overdag vrij door het huis bewegen, met uitzondering van de woonkamer die aan de straatzijde was gelegen. De dagen dingen voorbij met het maken van illegale bladen, het huishouden, leen of ontspanning in de vorm van culturele avonden. De verbazing van de buren was groot toen er op 14 april 1945, de Bevrijdingsdag van Zwolle, maar liefst 14 onderduikers uit de woning tevoorschijn kwamen. Nico en Ati Noordhof, werden in 1999 postuum door Yad Vashem onderscheiden als "Rechtvaardigen onder de Volkeren""
In 2015 ben ik in Yad Vashem geweest. Hoe indrukwekkend. Hieronder plaats ik een kort stukje van Wikipedia. Om een goed beeld te krijgen moet je het eigenlijk allemaal lezen. En als je ooit in Israël komt, mag je een bezoek niet overslaan.
"Jad Wasjem (Hebreeuws: יד ושם) (in Nederland meestal geschreven als Yad Vashem) is de officiële staatsinstelling van Israël voor het herdenken van de Joodse slachtoffers van de Holocaust en de redders van Joden. De instelling is gevestigd in Jeruzalem. Jad Wasjem betekent gedenkteken (lett.: hand) en naam en is ontleend aan Jesaja 56:5 in de Bijbel.[2][3]Het monument bestaat uit een herdenkingsruimte, een historisch museum, een "Hal van de Namen", een archief, een bibliotheek, het "Dal van de verwoeste gemeenschappen" en een park gewijd aan de "Rechtvaardigen onder de Volkeren", niet-Joden die tijdens de vervolging Joden hebben gered."
Voor we de bebouwde kom uitlopen drinken wij in een cafetaria nog een keer wat. De eigenaar is ook een wandelaar en we hebben snel contact. Het Westerborkpad staat nog op zijn lijstje. We lopen verder en onderweg komen we ook gewoon nog wat andere dingen tegen die onze aandacht hebben. Een kleine impressie. Bij de kinderwagens denk ik aan de plaatjes van de hongerwinter.
We vinden het lopen met de nieuwe markering wel fijn. Wij hebben het idee dat de nieuwe markering beter opvalt. Maar dan......... na de vaste brug, eerste onverharde pad, ......... eersre pad ra, gaat fout.
We lopen een aardig stuk verkeerd en dus een stuk om en dan weer zoeken om op de route te komen.
We vinden de markering uiteindelijk weer en dan gaan we verder. We lopen niet heel dicht langs de spoorlijn maar in het boekje staat nog een verhaal over een ontsnapping uit de trein van Sonja Wagenaar-van Dam.
"Op 3 september 1944 vertrok het laatste transport vanuit kamp Westerbork naar Auschwitz, een transport dat - tegen de gewoonte in - niet via Nieuweschans reed. Onder de gedeporteerden bevonden zich acht jonge mensen die vastberaden waren om aan dit transport te ontkomen. Op het tracé Meppel-Zwolle zou het gaan gebeuren. Met een meegesmokkeld zaagje werd een gat in de houten wagonwand gemaakt. Eenmaal buiten de wagon moest, zittend op de buffer, de sprong gewaagd worden. Sonja Wagenaar-van Dam herinnert zich dat moment: "Toen ben ik gaan duiken, net als in een zwembad, onder de wagon. Ik heb mijn armen voor mij gehouden en zo ben ik onder de wagon gedoken. "Sonja en haar vrienden overleefden de sprong en vonden allen een veilig onderduikadres".
We lopen een aardig stuk verkeerd en dus een stuk om en dan weer zoeken om op de route te komen.
We vinden de markering uiteindelijk weer en dan gaan we verder. We lopen niet heel dicht langs de spoorlijn maar in het boekje staat nog een verhaal over een ontsnapping uit de trein van Sonja Wagenaar-van Dam.
"Op 3 september 1944 vertrok het laatste transport vanuit kamp Westerbork naar Auschwitz, een transport dat - tegen de gewoonte in - niet via Nieuweschans reed. Onder de gedeporteerden bevonden zich acht jonge mensen die vastberaden waren om aan dit transport te ontkomen. Op het tracé Meppel-Zwolle zou het gaan gebeuren. Met een meegesmokkeld zaagje werd een gat in de houten wagonwand gemaakt. Eenmaal buiten de wagon moest, zittend op de buffer, de sprong gewaagd worden. Sonja Wagenaar-van Dam herinnert zich dat moment: "Toen ben ik gaan duiken, net als in een zwembad, onder de wagon. Ik heb mijn armen voor mij gehouden en zo ben ik onder de wagon gedoken. "Sonja en haar vrienden overleefden de sprong en vonden allen een veilig onderduikadres".
Op het laatste stuk naar Lichtmis komen we geen gedenkmonumenten meer tegen maar nog wel genieten we van het polderlandschap.
Op 20 april besluiten wij dat de etappes 23, 24 en 25 na 4 mei worden gelopen. Door familie omstandigheden bij mij en bij Anneke en Teun lukt het niet om die nog voor 1 mei te lopen.
Wanneer deze etappes zijn gelopen zullen ze nog hier tussen gevoegd worden.
Etappe 23
Lichtmis - Staphorst (11,3 km)woensdag 29 november 2017
Vandaag pakken wij het Westerborkpad weer op door een begin te maken aan de laatste 3 etappes. Wij gaan al vroeg van huis want etappe 23 en 24 staan gepland. Wij rijden eerst met de auto naar Lichtmis en parkeren daar de auto op de carpoolplaats. Het is een grauwe dag vandaag en het weerbericht bericht ons, dat er weinig zon te verwachten is. Voor wij aan de route beginnen gaan we eerst een kop koffie drinken en een sanitaire stop houden.
Tegen 10 uur gaan we op zoek naar het beginpunt van de route.
Vandaag lopen we een heel eind langs de spoorlijn en dat geeft toch een apart gevoel, vooral omdat wij in Westerbork de route al hebben afgesloten en omdat wij de afgelopen periode er veel over hebben gelezen.
De route is het eerste stuk onverhard en omdat het nogal wat geregend heeft staan er best veel plassen. Ook het gras is nat.
Op dit deel van het Westerborkpad zijn niet heel veel herdenkingspunten. Wij komen wel langs het voormalig werkkamp 't Wiede Gat.
In de gids van het Westerborkpad vind ik onderstaand stukje:
"Het werkkamp 't Wiede Gat lag op 50 tot 80 meter afstand van de Mr. J.B. Kanlaan, in het toen pas aangelegde Staatsbos. De eerste groep mannen kwam op 10 juli 1942 in 't Wiede Gat aan. Dit werkvoorzieningskamp bood plaats aan 96 Joodse dwangarbeiders, die vooral werden ingezet bij de ontginning van het heidegebied in de omgeving. Ook hebben ze gewerkt aan de aanleg van het Staatsbos. Net als de andere Joodse werkkampen werd 't Wiede Gat op 2 oktober 1942 ontruimd. De mannen die er dwangarbeid hadden verricht, werden overgebracht naar het doorgangskamp Westerbork. In het kader van de "gezinshereniging" werden ook hun vrouwen en kinderen naar kamp Westerbork overgebracht. Het merendeel van hen werd na een kort verblijf gedeporteerd naar Auschwitz.
http://www.joodsewerkkampen.nl/Werkkamp/38-het-wijde-gat.html
http://www.kampwesterbork.nl/nl/museum/westerborkpad/index.html?verhaal=42
Wij vinden nog wat zwammen bij een boomstronk en die zetten we ook even op de foto.
Als ik over de markt loop richting een plek om even te rusten en wat te drinken zie ik iets bijzonders op de wagen van een marktkoopman. En dat je dit dan ziet op een route die hier aan linkt. Ik kon het niet laten om het even op de foto te zetten. Thuis gekomen zag ik dat ik er zelf ook nog op staat.
Etappe 24
Staphorst - station Meppel (6,4 km)
Na de lunch lopen we de volgende etappe. Deze etappe is ook vooral een stuk om van A naar B te komen. Geen bijzondere gedenkmomenten van het Westerborkpad maar wel mooie authentieke plaatjes van Staphorst.
We lopen Staphorst uit en gaan richting Meppel. We komen veel jeugd tegen die uit school komt. Het is een route die langs de snelweg loopt.
Dan gaan wij het kanaal over en lopen we Meppel binnen.
Het begint ondertussen zachtjes te regenen en voordat we bij het busstation is het serieuze regen. We lopen het perron op waarvandaan de bus zal vertrekken en de bus komt er ook aan. We kunnen direct instappen en gaan richting Lichtmis de auto ophalen. Tijdens de busrit komen we door Rouwveen en we genieten nog even van alles wat we zien.
Etappe 25
station Meppel - Koekange (12,3 km)vrijdag 5 januari 2018
Vandaag gaan wij dan echt het Westerborkpad afsluiten met de laatste etappe. In Meppel gaan we eerst voor een kop koffie en om de afsluitende etappe goed te vieren, nemen diegene die het willen er een plak cake bij. Na de gebruikelijke sanitaire stop gaan we op pad. Wij verwachten vandaag niet veel horeca tegen te komen, maar dat geeft niet want we hebben van alles bij ons.
Voor het station staan de eerste narcissen al in bloei.
Als wij in Meppel lopen zien we een pizzeria met een erg toepasselijke naam en even verder op een Joodse winkel.
Meppel is een mooie plaats en wij verbazen ons over de mooie, verschillende gevels die wij tegenkomen. Als wij bij een brug komen moet ik toch even wat plaatjes schieten.
Als wij verder lopen komen wij bij de Jodensteeg en een gedenksteen van de synagoge.
In de Jodensteeg ontdekken we nog een gedenkplaat die uitleg geeft over het huisnummer 25.
Ik hoop dat jullie het kunnen lezen. Deze deur was voor diegene die niet wilde dat andere Meppelaars zagen dat zij kostbaarheden ruilden voor contanten.
Via de Jodensteeg en het Slotplantsoen komen wij bij het Joods monument. Over het Joods monument lees ik het volgende in het boekje over het Westerborkpad:
"Meppel, waar in 1767 een Joodse gemeente werd opgericht, telde in 1941 267 Joodse inwoners. Het grootste deel van deze gemeenschap werd slachtoffer van de Jodenvervolging, slechts één persoon keerde uit de kampen terug. Enkele tientallen Joodse Meppelaars overleefden dankzij de onderduik. Ter nagedachtenis aan hen die werden vermoord, is in 1970 in het Slotplantsoen een monument opgericht. Aan dit gedenkteken is in 1999 een kapel toegevoegd, waarop de namen van de Joodse slachtoffers uit Meppel zijn aangebracht. Het monument staat vlak bij de plek waar tot 1960 de synagoge heeft gestaan."
Wij hebben geteld hoeveel namen er op de stenen staan en wij kwamen op 224 namen. Gewoon hele families. Het maakt je even heel erg stil als je hier staat.
Dan gaan we verder en lopen Meppel uit, richting Koekange. Dan komen we nog langs een Tolhuisje.
Dit is toch wel heel bijzonder en wij maken er nog wat foto's van.
Dan wordt het tijd om de bus te gaan bellen want die moet één uur voordat wij er mee naar Meppel willen gebeld worden. Er wordt afgesproken bij welke bushalte wij in Koekange staan straks. Nu wordt het wel zaak dat wij niet te veel meer stoppen omdat de bus straks komt om ons op te halen.
Wel maak ik nog een foto van de Nederlandse sawa's. Wat is het toch vreselijk nat en wat een water staat er overal.
Wij lopen het allerlaatste stuk en daar zien wij nog een hond die flink aan het graven is in de tuin. De eigenaar zal er blij mee zijn.
En dan hebben de laatste etappe ook gelopen. Een beetje vreemd is het wel om hier de laatste etappe te lopen. Wij maken nog een selfie en dan gaan we de bus in richting Meppel om daarvandaan weer met de auto naar huis te gaan.
Etappe 26
Koekange - station Hoogeveen ( 15,1 km)donderdag 4 mei 2017
We hebben toch besloten om deze etappe nog te gaan lopen nu we een weekje in Drenthe kamperen. Vanaf ons huisadres is het nogal een stukje reizen en we kunnen op tijd terug zijn voor de dodenherdenking vanavond in het kamp Westerbork. Cees zet ons af bij de bushalte en Teun heeft zijn auto al bij het station in Hoogeveen staan.
We gaan richting Koekangerveld en gaan langs de spoorlijn lopen. De spoorlijn is de laatste etappes wel echt aanwezig.
Dan komen we in Echten en zijn we toe aan een gelegenheid voor een sanitaire stop. Teun denkt dat hij wat heeft gevonden. Ik vind het minder en nadat we foto's hebben gemaakt van het toilet en de plaggenhut, zoek ik toch verder en kom ik een betere gelegenheid tegen.
We gaan na een bezoek aan een plaatselijk winkeltje verder richting Huize Echten. Ik zoek even op Wikipedia wat ik over het Huis Echten kan vinden. Hieronder lees je meer.
"Al in de 14e eeuw is er sprake van een Hofstat van ene Volker van Echten. Het is echter niet zeker of deze Hofstat het latere Huis te Echten was. In het huidige huis zijn sporen aangetroffen, die waarschijnlijk uit de 15e eeuw dateren. Oorspronkelijk was het een zaalhuis, dat waarschijnlijk in het begin van de 18e eeuw werd verbouwd tot een huis rondom een binnenplaats, met twee vleugels aan de noord- en zuidzijde. Door een latere verbouwing in 1808 zijn veel van de vroegere bouwelementen verdwenen. De gracht om het gebouw dateert uit de periode voor 1700. Het huis was toen bereikbaar voor schuiten, die het huis konden bevoorraden. Later zijn er bij het gebouw de beide bouwhuizen aan de noord- en zuidzijde bijgebouwd. Hoewel er op één van deze gebouwen een torentje staat werden de kerkdiensten waarschijnlijk in een zaal van het huis zelf gehouden. Voor de reformatie werden de diensten verzorgd door de priester van de kerk van Koekange, gesticht door de heren van Echten. Na de reformatie werden de kerkdiensten in het Huis te Echten verzorgd door David Franzenius, een uit Silezië afkomstige predikant. Het Huis te Echten is tot 1971 bewoond geweest door de families van Echten en Van Holthe tot Echten.[1] Na het overlijden van de laatste heer Van Echten trouwde zijn dochter Anna Geertruida in 1802 met Rudolph Otto van Holthe, die geboren was op de havezate Rheebruggen en die zich Van Holthe tot Echten ging noemen. Hij was onder meer gedeputeerde van Drenthe en een broer van Aalt Willem van Holthe van de havezate Oldengaerde. Hun nageslacht bleef het Huis te Echten bewonen. Onder hen bevonden zich de burgemeesters van Ruinen, vader en zoon Hendrik Gerard van Holthe tot Echten en Anne Willem van Holthe tot Echten.[1]In de periode 1976 tot 1981 werd het huis gerestaureerd door het Bureau Monumentenzorg van de provincie Drenthe.[1] Tegenwoordig is het Huis te Echten een werkplaats van de Stichting Visio voor visueel- en verstandelijk gehandicapten. Rondom het huis ligt een tuin waarin verscheidene palen staan opgesteld waaruit geluid komt. Hierdoor krijgt de tuin een meerwaarde voor de visueel gehandicapte bezoekers."
We lopen door het bos en komen dan weer op de weg. Dan komen we een restaurant tegen en we beginnen trek in koffie te krijgen. Jammer het is nog gesloten. Dan maar verder en dan zie ik dat we vanmorgen hier al met de auto hebben gereden en dat ik toen een bord tegen kwam van koffie met appelgebak. Dus vol goede moed gaan we verder en ja hoor, daar staat het bord. Alleen.... het is hier ook wel erg donker binnen, maar aan de deur gevoeld en die is los, dus wij naar binnen. Ze zijn nog niet open maar voor ons gaan ze open en we genieten van koffie met appelgebak.
Wij vertellen welke route we aan het lopen zijn en dat is bekend in het restaurant. Dan vertellen we dat we bijna bij de boerderij zijn waar de familie Flokstra Joden hielp onder te duiken. Ook dat verhaal was bekend. We nemen afscheid en gaan weer verder. Eerst nog een stuk langs het kanaal en dan staan we bij de boerderij waar we over gelezen hebben.
Op internet vind ik het volgende verhaal:
"Sinds 2007 is er bij de boerderij op het adres Nijstad 15 een monument voor de familie Flokstra. Het is een eerbetoon aan deze familie die tijdens de oorlog vele onderduikers op hun boerderij verborgen hield. In augustus 1942 nam Cornelis Flokstra drie onderduikers in huis. Na de razzia van 2 oktober 1942 werden in de schuilplaats, een ruimte van vier bij vijf meter, diep weggestopt onder het hooi, nog eens zes mensen ondergebracht. Overdag verscholen de onderduikers zich onder het hooi en alleen ’s avonds, wanneer het veilig was, konden ze deze even verlaten. Begin maart 1944 deed de Grüne Polizei met zeventien man een inval op de boerderij. Ze wisten dat er negen mensen in het hooi verborgen waren en dat er in de schuilplaats zelfs elektrisch licht was. Vijf lange uren zochten ze. Boer Flokstra zat in spanning en de onderduikers zo mogelijk nog meer. De ondergedoken Joden moesten doodstil zijn, want ieder geluid kon het einde zijn. Na uren zoeken dropen de overvallers af, ze konden de onderduikers niet vinden. Ze dreigden dat ze de volgende dag terug zouden komen en dan - als de ondergedoken Joden niet boven water zouden komen - de boel in de brand zouden steken. Flokstra legde de dreiging voor aan de onderduikers. Eén van hen vertelde later: Flokstra kwam bij ons in de schuilplaats. Hij liet aan ons de beslissing of we wilden blijven of dat we wilden vluchten. We besloten om weg te gaan want we wilden het gezin Flokstra niet in nog grotere moeilijkheden brengen. Toen Flokstra dat hoorde wilde hij niets van ons vertrek weten. Hij zei: 'God heeft ons vandaag niet van de vijand gered om ons morgen te verlaten'. Kort daarna kwamen er nog vier Joodse onderduikers bij, zodat er vanaf dat moment dertien Joden ondergedoken zaten op de boerderij. De Grüne Polizei is niet meer teruggekomen en alle bij de familie Flokstra ondergedoken Joden hebben de oorlog overleefd. Cornelis Flokstra, overleden in 1960, en zijn vrouw zijn in 1967 door Yad Vashem onderscheiden. Het monument bij de boerderij is onthuld op 11 april 2007 door Klaasje en Pietje Flokstra, de dochters van Cornelis en Jentje."
Zelf zijn wij bij Yad Veshem geweest. Indrukwekkend. Op dit moment weten we nog niet dat er vanavond de namen van de kinderen worden gelezen, maar als ik dan denk aan het monument bij Yad Vashem voor de kinderen. Het is zo........... ik weet er eigenlijk geen woorden voor.
We gaan weer verder en dan zijn we een paar keer de route kwijt. Eerst steken we verkeerd over en volgen een stuk het verkeerde pad. We gaan terug en vinden de route weer. Dan komen we bij begraafplaatsen, maar niet bij de Joodse begraafplaats. We vragen er even naar en dan vinden we toch de route weer.
Door het lopen langs de andere begraafplaatsen vinden we wel deze monumenten. Dan gaan we verder en komen we bij de Joodse begraafplaats. We kunnen er niet op. Het hek zit op slot.
In het routeboekje vind ik de volgende omschrijving:
"Al voor de oprichting van de Joodse gemeente werd een Joodse begraafplaats in gebruik genomen die, in de huidige situatie, gelegen is op de hoek van de Wilhelminastraat en de Van Echtenstraat. Nadat begin 19e eeuw enige tijd werd begraven aan het Krakeelse Opgaande, nam men in 1831 de huidige begraafplaats aan de Zuiderweg in gebruik. Het Joodse monument naast de ingang van de begraafplaats werd in 1962 onthuld. Hierop staan de namen van de Joodse slachtoffers uit Hoogeveen.
Verderop vinden we de Synagoge en het Joods monument. Ook over dit monument en de synagoge vinden we een beschrijving in het routeboekje.
"De voormalige synagoge van Hoogeveen werd ingewijd in 1799 als onderkomen van de in 1755 opgerichte Joodse gemeente. De hoogtijdagen van de gemeente lagen in de 19e eeuw, toen de gemeenschap 500 leden telde en na Meppel grootste van Drenthe was. Ten tijde van de Duitse inval in Nederland had de Joodse gemeenschap nog zo'n 250 leden, waarvan slechts 22 de Tweede Wereldoorlog zouden overleven. Eén persoon keerde terug uit de kampen, 21 vonden een veilige onderduikplaats. Na de verkoop van de synagoge in 1948 deed het gebouw jarenlang dienst als gereformeerde kerk. Sinds 1996 is het gebouw in gebruik als Baptistenkerk. Ter nagedachtenis aan de verdwenen Joodse gemeente staat sinds 1990 een monument naast de voormalige synagoge.
We gaan verder door Hoogeveen en komen dan op de Markt. Hier stond het marktcafé waar in 1942, tijdens een razzia Joden bijeen werden gebracht. Ook hier vind ik een verhaal over op de site.
"Op 2 oktober 1942 vond een grote razzia plaats in Hoogeveen. In totaal werden 165 Joden verzameld bij het marktcafé Het Centrum, gelegen bij de toenmalige veemarkt. In een brief hadden de Joodse inwoners van Hoogeveen gelezen dat ze zich die dag op de Markt moesten verzamelen. De burgemeester van Hoogeveen had door zijn ambtenaren een overzicht van de adressen van de Joodse inwoners laten maken. De lijsten met adressen werden op 2 oktober 1942 verdeeld onder Hoogeveense politieagenten die opdracht hadden te controleren of mensen gehoor gaven aan de oproep en zo niet hen mee te nemen naar de Markt. Van de Markt ging de groep naar het station. De 26-jarige Sjoerd Haagsma, boekverkoper bij Pet, is de laatste die gesproken heeft met rabbi Philipson. Op zijn fiets is hij de droeve stoet op de vroege zaterdagmiddag gevolgd. Veel Hoogeveense Joden kent hij persoonlijk goed. Daar staan ze, dicht op elkaar gepakt op het perron van het NS-station….Rabbi Philipson met zijn vrouw en twee dochtertjes staan met een groepje afzonderlijk. ‘Ik ben het perron opgegaan’ vertelt Haagsma ‘en sprak met mijnheer Philipson. Ze zeggen dat we in Duitsland aardappels moeten rooien, zei Philipson’ (Uit het boek: Hoogeveen 1940-1945). De Hoogeveense Joden werden vanuit Hoogeveen naar een op dat moment overvol doorgangskamp Westerbork vervoerd. Na een gedwongen verblijf, variërend van enkele dagen tot een paar weken, werd de groep in verschillende transporten gedeporteerd naar Auschwitz."
We lopen nog een paar straten door en dan zijn we bij het station in Hoogeveen.
Etappe 27
station Hoogeveen - omgeving noord van Tiendeveen (11,6 km)maandag 1 mei 2017
Vandaag gaan we 2 etappes lopen. We kamperen sinds het afgelopen weekend in Dwingeloo en zijn zo wat dichterbij de etappes die gelopen gaan worden. Dit scheelt veel reistijd.
Eerst brengen we de auto in Wijster omdat daar voor vandaag het eindpunt is en dan brengt Cees ons naar Hoogeveen. Jannie loopt vandaag ook mee.
Rond kwart voor 9 gaan we van start en de route vinden is vrij eenvoudig, er is maar 1 uitgang bij dit station.
We lopen wat door Hoogeveen heen en al snel komen we bij het Spaarbankbos. Daar gaan we een bospad op om naar het monument te lopen.
Over het Spaarbankbos staat het volgende in de beschrijving:
"In de zomer van 1943 fusilleerde de bezetter, als represaille op een verzetsactie, vijf inwoners van Hoogeveen in het Spaarbankbos. Op 1 augustus 1943 jonkheer De Jonge, notaris Mulder en Adriaan Baas. Twee dagen later volgden de Joodse neven Levi en Manus van der Wijk. Op de plek des onheils is in 2003 een beeldengroep opgericht, ontworpen door Albert Geertjes. De roestbruine metalen mensfiguren zijn voorzien van een symbool in de hartstreek. De drie kruizen en de twee Davidsterren staan symbool voor de schoten die de slachtoffers het leven hebben gekost."
We gaan weer verder en lopen door een prachtig bos. Ook hier maak ik weer een aantal foto's.
Dan komen we uit het bos op de Wijsterseweg. Hier staat een gedenksteen voor vele bewoners die zijn omgekomen omdat zij hulp geboden hebben aan Franse parachutisten tijdens de operatie Amherst tijdens de laatste oorlogsdagen in 1945.
Bij dit monument staan we stil en laten het even binnendringen wat hier heeft plaatsgevonden. Om stil van te worden.
Dan gaat de etappe weer verder en komen we bij een heel vreemde telefooncel. Het is haast onmogelijk om hier een nummer in te toetsen en te gaan bellen. Een trapje stond er niet bij.
De etappe vordert en als we bijna aan het eind zijn komen we in Stuifzand op de begraafplaats nog een monument tegen van omgekomen inwoners in Indonesië. Deze landgenoten zijn na 1940-1945 nog gesneuveld in een oorlogsgebied.
Over het werkkamp staat het volgende in het boekje te lezen:
"Begin 1942 vertrok een grote groep Amsterdamse Joden richting het werkkamp Kremboong bij Tiendeveen. De mannen werden als dwangarbeiders ingezet om de velden rond het kamp geschikt te maken voor de landbouw. Aanvankelijk was er voldoende voedsel en kon de verveling worden verdreven, wat de sfeer ten goede kwam. Dit veranderde in de tweede week van juli 1942, toen dwangarbeiders vanuit andere kampen naar Kremboong werden overgebracht. De voedselsituatie verslechterde en berichten over razzia's in Amsterdam drukten de stemming. Waarschijnlijk is het kamp korte tijd later opgeheven. Op 23 april 2009 werd in het bijzijn van de oud-gevangenen Ies Jacobs en Paul Süsholz het monument aan het werkkamp Kremboong onthuld."
Etappe 28
omgeving noord van Tiendeveen - Wijster (10,3 km)maandag 1 mei 2017
Na bij de gedenksteen van Kremboong te hebben gerust en ons elf uurtje te hebben genuttigd zijn we aan de volgende etappe begonnen.
Deze route heeft eigenlijk geen gedenkmomenten en er zijn geen bezichtigingen opgenomen. We genieten daarom volop van de natuur. We komen langs het VAM terrein en gaan naar het uitzichtpunt "De Blinkerd".
Als we boven bij het uitkijkpunt zijn genieten we wel van het uitzicht. Het is jammer genoeg niet helder. Buiten op een bankje eten wij onze boterhammen en hebben we een kort rustmoment.
Dan gaat de etappe weer verder.
We vervolgen de etappe weer en dan komt er wel een leuk momentje. Over een betonpalenpad naar de overkant van het water lopen.
De etappe brengt ons weer netjes bij de auto. De auto hebben we 's morgens al in Wijster gebracht.
Op de site vind ik nog een aanvullend verhaal:
"Op 31 maart 1942 stopte een trein vol Joodse mannen bij het station van Wijster. Ongeveer 80 dwangarbeiders werd opgedragen uit de trein te stappen en te voet naar het werkkamp Mantinge te gaan. Een boerenwagen stond klaar om de bagage te vervoeren. In het Joodse werkkamp Mantinge moesten de mannen sloten graven, land ontginnen en wegen aanleggen. Mantinge was het enige kamp waar de Joodse rituelen werden gerespecteerd. De maaltijden werden volgens de spijswetten en onder toezicht van het Rabbinaat vervaardigd. Loon werd niet uitbetaald en de mannen kregen geen verlof. Bezoek mochten ze niet ontvangen. Op de avond van de 14de juli 1942 werd de joodse mannen in de kantine medegedeeld dat zij de volgende ochtend onder politiebegeleiding naar kamp Westerbork zouden worden gebracht. Oud-kampgevangene Lijdesdorff schreef:
"Iedereen maakte pakjes met horloges, vulpennen, ringen enzovoort klaar om naar huis te sturen. Zo stuurde ik mijn fototoestel op. De kampcommandant beloofde dat hij de pakjes naar huis zou sturen, maar hij heeft het nooit gedaan."
Het merendeel van de mannen uit kamp Mantinge werd doorgestuurd naar kampen in het oosten. René Lijdesdorff werd in kamp Westerbork bevrijd."
"Iedereen maakte pakjes met horloges, vulpennen, ringen enzovoort klaar om naar huis te sturen. Zo stuurde ik mijn fototoestel op. De kampcommandant beloofde dat hij de pakjes naar huis zou sturen, maar hij heeft het nooit gedaan."
Het merendeel van de mannen uit kamp Mantinge werd doorgestuurd naar kampen in het oosten. René Lijdesdorff werd in kamp Westerbork bevrijd."
Station Wijster is er niet meer.
Etappe 29
omgeving noord van Wijster - station Beilen (6,3 km)dinsdag 3 mei 2017
Vandaag starten we uit Wijster, daar zijn wij gisteren gestopt. De etappe van Wijster naar Beilen is een etappe die gewoon afgelegd moet worden om de afstand te overbruggen. Er zijn vandaag geen echte gedenkpunten.
Dan ontdek ik een bordje dat er een verzetsstrijder heeft gewoond en door de Duitsers is gevangen genomen en vermoord.
Op deze etappe zijn wel een paar luisterpunten te ontdekken.
Het eerste luisterpunt gaat over een ontsnapping uit de trein. De opgepakte Joodse meneer Cohen zit met twee bewakers in de trein op weg naar kamp Westerbork. Op een gegeven moment weet hij aan hun aandacht te ontsnappen en springt hij uit de trein.
We lopen verder en dan komen we over een houten brug die over een drukke weg heen gaat.
De boog van de brug doet ons denken aan een spoorlijn.
We lopen nog wat door Beilen heen en dan zijn we bij het station. Eindpunt van deze etappe. Bij het station is weer een luisterpunt. Hier ziet Sara Tromp-Frank haar vader Zadok Frank voor het laatst.
Etappe 30
station Beilen - Hooghalen (10,3 km)dinsdag 3 mei 2017
Vanaf het station in Beilen lopen we al vrij snel door het centrum. Daar zie ik een kunstwerk. Het heeft niet direct met het Westerborkpad te maken maar ik maak er toch even een foto van.
Dan komen we op het terrein van de psychiatrische inrichting Beilenoord.
In het route boekje lezen we er het volgende over:
"Toen in de nacht van 2 op 3 oktober 1942 de razzia op de Beilense Joden plaatsvond, werden ook de Joodse patiënten van de psychiatrische inrichting Beileroord opgehaald. De negen mannen en vrouwen kwamen terecht in het doorgangskamp Westerbork, vanwaar ze in de volgende maanden naar Auschwitz of Sobibor werden gedeporteerd".
Als we over het terrein lopen zien we nog een kodakmomenten op het Mijmerpad.
Op de site van het Westerborkpad lees ik over de psychiatrische inrichting nog het volgende:
"Bij het begin van de oorlog werden 16 Joodse patiënten in Beileroord verpleegd. Een van de vrouwelijke Beileroordpatiënten was afkomstig uit Duitsland, die jarenlang bij een welgestelde Joodse familie had gewerkt. Toen deze familie naar Nederland vluchtte, kwam de vrouw met hen mee. Toen de familie een reisvergunning voor de Verenigde Staten wist te verkrijgen, kon de vrouw niet mee. Ze bleef zonder inkomen en onderdak achter en belandde uiteindelijk in Beilen, waar ze in het kader van de gezinsverpleging in huis kwam bij een Joodse winkelier. In 1942 kreeg ze verschillende oproepen zich beschikbaar te stellen voor ‘emigratie’. De behandeld arts schreef terug: “het is een vrouw zonder verwanten en zonder de geestelijke capaciteiten om voor zichzelf te zorgen”. Maar toen begin oktober 1942 de Beiler Joden werden opgepakt, werd ook deze vrouw meegenomen.
Uit de Psychiatrische inrichting Beileroord aan de Altingerweg 1 in Beilen werden negen patiënten opgepakt en via kamp Westerbork gedeporteerd naar de vernietigingskampen:
Bertha van Zuiden uit Assen, 84 jaar
Roosje Philippina Horneman uit Woerden, 73 jaar
Annigje Keizer uit Hasselt, 68 jaar
Levie Rintel uit Anloo, 58 jaar
Helene Grünebaum uit Bürgel, 51 jaar
Diena de Leeuw uit Hengelo, 50 jaar
Julius Wijnberg uit Winschoten, 41 jaar"
Uit de Psychiatrische inrichting Beileroord aan de Altingerweg 1 in Beilen werden negen patiënten opgepakt en via kamp Westerbork gedeporteerd naar de vernietigingskampen:
Bertha van Zuiden uit Assen, 84 jaar
Roosje Philippina Horneman uit Woerden, 73 jaar
Annigje Keizer uit Hasselt, 68 jaar
Levie Rintel uit Anloo, 58 jaar
Helene Grünebaum uit Bürgel, 51 jaar
Diena de Leeuw uit Hengelo, 50 jaar
Julius Wijnberg uit Winschoten, 41 jaar"
"Sinds het eind van de 18e eeuw woonden er Joden in Beilen, al is er pas vanaf 1859 formeel sprake van een Joodse gemeente. In 1885 werd de synagoge ingewijd, 25 jaar nadat de begraafplaats Eursing in gebruik was genomen. In tegenstelling tot vele gemeenschappen die in de eerste decennia van de 20e eeuw met krimp te maken kregen, bleef het ledental van de Joodse gemeente Beilen stabiel. In 1941 telde zij 64 leden. Van alle Joden die, ondanks protest van de burgemeester, zijn weggevoerd keerde niemand terug. Slechts een enkeling overleefde dankzij de onderduik".
Dan gaat de route verder Beilen door en al snel gaan we Beilen uit om naar Hooghalen te lopen. We komen nog door het buurtschap Eursing en dan gaan we het Oranjekanaal over. Over het Oranjekanaal is ook nog het nodige geschreven in het routeboekje.
"In het buurtschap Eursing wordt het Oranjekanaal gepasseerd. Het kanaal heeft zijn eigen rol gespeeld in de geschiedenis van kamp Westerbork. Zo werden voedsel, bouwmaterialen en in de omgeving neergeschoten vliegtuigen via het Oranjekanaal naar kamp Westerbork verscheept. De vliegtuigwrakken werden in de vliegtuigsloperij van het kamp uit elkaar gehaald. In april 1945 vormde het kanaal de laatste hindernis voordat de Canadezen kamp Westerbork, waar op dat moment nog 876 Joodse gevangenen verbleven, konden bevrijden".
Na een poos op een lange rechte weg te hebben gelopen steken we over en gaan we nog een stuk door het bos. In het bos is het flink zoeken want de steennrs. die worden aangegeven in de routebeschrijving zijn eigenlijk niet te lezen. Maar gelukkig we komen weer de markering tegen en we lopen het bos uit.
Het laatste stuk is bekender. Hier ben ik al vaker geweest.
Langs de spoorlijn die we hier oversteken stond het voormalig treinstation.
Op internet lees ik het volgende verhaal:
"Een inwoner van Hooghalen herinnerde zich:
“Het was in de periode van de oorlog '40-'45, toen woonde ik in Hooghalen, schuin tegenover het station. Het was, dacht ik, in 1942, half juli meen ik zo ongeveer, dat de eerste Jodentransporten aankwamen op het station in Hooghalen. Die mensen kwamen daar aan en moesten daar uit de trein stappen. Voor ons huis werden ze in rijen opgesteld om van daaruit lopende, pakweg zo'n 4, 5 kilometer, naar het Kamp Westerbork moesten gaan. De aankomst van die treinen interesseerde mij wel. Ik was vrij brutaal en omdat ik er schuin tegenover woonde en omdat ze juist tegenover ons huis opgesteld werden, liep ik dus vaak wel even naar de straatweg en dan keek ik naar die hele gebeurtenis. Enige honderden werden daar dan opgesteld en ze stonden daar dan een poos. Je zag aan de gezichten van de mensen wel dat ze wat schichtig om zich heen keken en een beetje wantrouwend ook, dat kon je zien. Ze keken ook mij wel een beetje wantrouwend aan en toch kon je aan sommige mensen merken dat ze iets hadden wat ze aan me wilden geven, vaak in de vorm van een briefkaart of brief, die ze voor mij zichtbaar lieten worden, met een soort van geheim contact: kun je dit voor mij op een of andere manier op de post gooien. Ik liet dan met een kleine handbeweging merken: laat het zaakje maar op de grond vallen en dan pak ik dat later wel op, want je kon er natuurlijk niet rechtstreeks naar toe lopen, er was wel bewaking bij. Dus moest ik van een afstand duidelijk maken: laat het maar vallen, dan pak ik het later wel op en ik verzorg dat wel.
Zo gebeurde het dus wel dat die mensen een briefkaart of een brief lieten vallen, waar ze met de voeten wat zand over schoven voor de bewaking die erbij liep. Wanneer die hele colonne dan weg was en alles was voorbij, juist ook met die bewakers erbij, ging ik die briefjes opzoeken (het was niet zo veel, vaak maar een paar). Die pakte ik dan op en dan werden die door mij op de bus gegooid.”
“Het was in de periode van de oorlog '40-'45, toen woonde ik in Hooghalen, schuin tegenover het station. Het was, dacht ik, in 1942, half juli meen ik zo ongeveer, dat de eerste Jodentransporten aankwamen op het station in Hooghalen. Die mensen kwamen daar aan en moesten daar uit de trein stappen. Voor ons huis werden ze in rijen opgesteld om van daaruit lopende, pakweg zo'n 4, 5 kilometer, naar het Kamp Westerbork moesten gaan. De aankomst van die treinen interesseerde mij wel. Ik was vrij brutaal en omdat ik er schuin tegenover woonde en omdat ze juist tegenover ons huis opgesteld werden, liep ik dus vaak wel even naar de straatweg en dan keek ik naar die hele gebeurtenis. Enige honderden werden daar dan opgesteld en ze stonden daar dan een poos. Je zag aan de gezichten van de mensen wel dat ze wat schichtig om zich heen keken en een beetje wantrouwend ook, dat kon je zien. Ze keken ook mij wel een beetje wantrouwend aan en toch kon je aan sommige mensen merken dat ze iets hadden wat ze aan me wilden geven, vaak in de vorm van een briefkaart of brief, die ze voor mij zichtbaar lieten worden, met een soort van geheim contact: kun je dit voor mij op een of andere manier op de post gooien. Ik liet dan met een kleine handbeweging merken: laat het zaakje maar op de grond vallen en dan pak ik dat later wel op, want je kon er natuurlijk niet rechtstreeks naar toe lopen, er was wel bewaking bij. Dus moest ik van een afstand duidelijk maken: laat het maar vallen, dan pak ik het later wel op en ik verzorg dat wel.
Zo gebeurde het dus wel dat die mensen een briefkaart of een brief lieten vallen, waar ze met de voeten wat zand over schoven voor de bewaking die erbij liep. Wanneer die hele colonne dan weg was en alles was voorbij, juist ook met die bewakers erbij, ging ik die briefjes opzoeken (het was niet zo veel, vaak maar een paar). Die pakte ik dan op en dan werden die door mij op de bus gegooid.”
En zo arriveren wij in Hooghalen.
dinsdag 3 mei 2017
Etappe 31
Hooghalen - kamp Westerbork (5,2 km)dinsdag 3 mei 2017
Op de site vind ik nog een verhaal.
"Het was de zomer van 1943 dat mijn vader had afgesproken met zijn broer uit Groningen en zijn familie, dat hij met ons gezin op vakantie naar Drenthe zou gaan. Zijn broer besprak een kampeerboerderij dag van vertrek gingen wij naar het ”Staatspoor “in Den-Haag waar de trein met een stomende locomotief al klaar stond. Er was geen plaats meer in personenwagens ,alleen nog in de laatste bagage-remmers wagon. We gingen op weg met een trein voorzien van luchtafweergeschut naar het station Hooghalen , daar aangekomen fietsten wij met de eerder verstuurde fietsen naar de boerderij. Deze lag precies in de bocht van een aftakking van de hoofdspoorlijn Hooghalen-Groningen. Later bleek dat deze aftakking als eindpunt het kamp “Westerbork” had.
Op een dag fietsten wij langs de spoorlijn bij het station Hooghalen ,waar een trein met personenwagens stil stond. Op de treeplanken van de wagons stonden Duitse militairen met geweren. De meeste raampjes van de trein waren open ,waarachter mensen stonden te roepen en tegelijkertijd enveloppen uit de ramen gooiden. Sommige daarvan waren voorzien van een postzegel. De spoorbaan zag wit van de enveloppen. De mensen in de trein maakten ons duidelijk dat we de brieven op de post moesten doen. We hebben er tientallen bij elkaar verzameld, maar het waren er zoveel . Vlak daarna zagen we de Nederlandse Marechaussee de rest oppakken.
Ik wist toen niet als achtjarige jongen, waar deze trein naar toe ging en wat de gevolgen waren voor deze mensen die in de trein zaten. Bij de bevrijding van Drenthe brandde de boerderij af door het geschut van de Canadezen. De spoorlijn werd later afgebroken behalve bij het laatst stootblok in het kamp Westerbork. Toen kwam ik er ook achter, dat wij een vakantie hadden doorgebracht aan de spoorlijn naar de dood."
Op een dag fietsten wij langs de spoorlijn bij het station Hooghalen ,waar een trein met personenwagens stil stond. Op de treeplanken van de wagons stonden Duitse militairen met geweren. De meeste raampjes van de trein waren open ,waarachter mensen stonden te roepen en tegelijkertijd enveloppen uit de ramen gooiden. Sommige daarvan waren voorzien van een postzegel. De spoorbaan zag wit van de enveloppen. De mensen in de trein maakten ons duidelijk dat we de brieven op de post moesten doen. We hebben er tientallen bij elkaar verzameld, maar het waren er zoveel . Vlak daarna zagen we de Nederlandse Marechaussee de rest oppakken.
Ik wist toen niet als achtjarige jongen, waar deze trein naar toe ging en wat de gevolgen waren voor deze mensen die in de trein zaten. Bij de bevrijding van Drenthe brandde de boerderij af door het geschut van de Canadezen. De spoorlijn werd later afgebroken behalve bij het laatst stootblok in het kamp Westerbork. Toen kwam ik er ook achter, dat wij een vakantie hadden doorgebracht aan de spoorlijn naar de dood."
Op de route richting de slagboom staan steeds bordjes met daarop de datum en het aantal personen die afgevoerd werden naar een vernietigingskamp. Ik heb alle bordjes gefotografeerd. Gewoon om te beseffen wat hier gebeurd is. Een aantal geef ik hier weer.
In het routeboekje vind ik nog een aantekening over de looproute.
"In de zomer en het najaar van 1942 liepen tienduizenden Joden deze route naar het doorgangskamp Westerbork. De Oosthalen vormde het eerste deel van de weg die gevangenen moesten afleggen op weg naar het kamp. Later, soms op dezelfde dag, werd dezelfde route in tegengestelde richting afgelegd, ditmaal op weg naar Auschwitz."
Dan lopen we door tot de slagboom. Vandaag gaan we de slagboom niet door. Dat willen we morgen doen. We stoppen vandaag bij de woning van de kampbeheerder.
Ik wil nog wel de aantekening van de spoorlijn doorgeven die in het routeboekje staat.
"In de zomer van 1942 werd begonnen met de aanleg van een spoorlijn die het doorgangskamp Westerbork moest verbinden met het landelijk spoorwegnet. Even ten noorden van het toenmalige station Hooghalen boog de lijn oostwaarts de heide op, dwars door de huidige boswachterij Hooghalen. Hoewel de treinen het kamp steeds dichter konden naderen, vertrok het eerste transport uit het eigenlijke kamp in november 1942. Tot dat moment werden de gevangenen te voet naar de trein gebracht. Na 1946 werd de gehele aftakking weggehaald, waarna alleen het originele stootjuk als stille getuige achterbleef. De laatste kilometers van deze wandeltocht volgen het oude spoortraject".
Voor vandaag stopt het hier en gaan we naar het bezoekerscentrum om onze herinnering op te halen.
woensdag 4 mei 2017.
Vanavond gaan we het kamp dan naar binnen. Wij willen onze wandeltochten afsluiten met de herdenking op het kamp. Ik verwacht er nog meer wandelaars die ik de afgelopen tijd heb gesproken.
Het is al druk als we aankomen bij de slagboom. Wij hebben eerder gehoord dat Jan Dokter en de markeerders hier bij de stootjuk een witte roos hebben gelegd. Wij willen dit ook graag doen als eerbetoon.
Tijdens de stille tocht naar het monument worden de namen van de kinderen gelezen. Het valt mij op dat er heel vaak de naam Maurits klinkt. Deze naam komt in mijn familie voor. Omdat ik eerder mijn familienaam al tegen kwam op begraafplaatsen en ook mijn roepnaam tegen kwam op begraafplaatsen is het wel confronterend dat nu de naam Maurits zo vaak wordt genoemd.
Het is heel aangrijpend om 3 generaties te horen vertellen.
Als je hier bent wordt je eigenlijk stil en soms zeggen beelden meer dan woorden. Ik wil afsluiten met de laatste foto's die gemaakt zijn tijdens de herdenking.
Een ontzettend mooi en uitgebreid verslag van het WesterborkPad. Ikzelf ben op dit moment tot station Baarn gelopen en zal dit verslag er regelmatig even bijhalen voordat ik weer een nieuwe etappe zal gaan lopen.
BeantwoordenVerwijderenLieve wandelgroet,
Annemieke
Wauw, prachtige blog.
BeantwoordenVerwijderenVoel me nu nog meer geinspireerd om het pad te gaan lopen. Ik denk dat het heel veel voor me zal gaan betekenen! Bedankt voor deze mooie blog!
Deze reactie is verwijderd door een blogbeheerder.
BeantwoordenVerwijderenDeze reactie is verwijderd door een blogbeheerder.
BeantwoordenVerwijderenDeze reactie is verwijderd door een blogbeheerder.
BeantwoordenVerwijderen